zroznicowanie

najbogatszą treść ma wyraz ostatni, bo sprinter to biegacz specjalizujący się w wyścigach na tzw. krótkich dystansach (100—400 m). Wyraz biegacz ma treść uboższą od wyrazu sprinter, ale bogatszą od wyrazu lekkoatleta, oznacza bowiem lekkoatletę uprawiającego biegi. Z kolei wyraz lekkoatletami treściowo bogatszy od wyrazu sportowiec.

Zakresem wyrazu nazywamy ogół przedmiotów nazywanych tym wyrazem. Jeśli chodzi o podane wyżej przykłady, to najszerszy zakres ma wyraz sportowiec, bo nazwa ta obejmuje wszystkich ludzi uprawiających zawodnicze sport, a więc zarówno lekkoatletów, jak też piłkarzy, kolarzy, bokserów i in. Najwęższy natomiast zakres ma wyraz sprinter.

Stosunek zakresów wymienionych wyrazów można przedstawić na wykresie:

86

Pojęcia treści i zakresu wyrazu są odwrotnie proporcjonalne: im treść jest bogatsza, tym jego zakres jest węższy, im treść jest uboższa, tym jego zakres jest szerszy.

WŁAŚCIWE I PRZENOŚNE ZNACZENIE WYRAZU

Powszechnie znany jest wyraz tchórz. Tak nazywamy człowieka, który łatwo ulega uczuciu strachu i nie potrafi go przezwyciężyć. Skąd jednak wzięła się ta nazwa w odniesieniu do człowieka? Otóż pierwotne, właściwe znaczenie tego wyrazu dotyczy płochliwego zwierzęcia z rodziny kun. Nazwę tę przeniesiono na bojaźliwego człowieka ze względu na podobieństwo jego cechy do cechy tego zwierzęcia. Takie wtórne, przenośne znaczenia wyrazów występują bardzo często w języku. Nazwę żurawia, ptaka o charakterystycznej sylwetce, przeniesiono na przyrząd do wyciągania wody ze studni, a potem na dźwig, który służy do podnoszenia i przenoszenia ładunków.

Stosunkowo niedawno, bo już w okresie powojennym, nazwano kretem urządzenie techniczne służące do drążenia kanałów podziemnych w celu m. in. zakładania kabli.

Takie wtórne użycia wyrazów występują często w języku potocznym i rozpowszechniły się do tego stopnia, że nieraz nie zdajemy sobie sprawy z ich przenośnego znaczenia. Mówimy np. że zegar chodzi, śpieszy się lub spóźnia, że motor warczy, że mróz chwyta, czas się wlecze itp. Określając cechy fizyczne lub psychiczne człowieka, używamy takich wyrażeń, jak końskie zdrowie, kamienne serce, stalowe nerwy. Przykłady te świadczą, że w znaczeniu przenośnym występują różne części mowy, głównie rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki.

Od przenośni potocznych, które odczuwamy jako pospolite i wyblakłe, różnią się oryginalnością przenośnie poetyckie. Polegają one także na kojarzeniu różnych przedmiotów, zjawisk i pojęć na podstawie ich wspólnych cech.

O oryginalności i wartości ekspresyjnej przenośni poetyckich świadczy np. następujący fragment sonetu Adama Mickiewicza pt. Burza. Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei, Glosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki, Ostatnie liny majtkom wyrwaly się z ręki, Słońce krwawo zachodzi, z nim reszta nadziei.

87

WYRAZY WIELOZNACZNE

Przenośne użycie wyrazów jest główną przyczyną ich wieloznaczności. W języku polskim, podobnie jak w innych jeżykach, dużo wyrazów, poza wyspecjalizowanymi terminami naukowymi lub technicznymi, ma więcej niż jedno znaczenie. Liczba tych znaczeń w niektórych wypadkach dochodzi nawet do kilkunastu. Świadczy o tym np. zarejestrowany w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszew-skiego wyraz babka:

1. matka, ciotka lub stryjenka ojca lub matki

2.        stara kobieta, staruszka

3.        żebraczka

4.        wiejska kobieta pomagająca przy porodach

5.        pot.: dziewczyna, kobieta

6.        ciasto pieczone w specjalnej formie, mającej kształt wysokiego,
ściętego stożka

7.        kopka z kilku snopów zboża ustawiona w polu

8.        bot.: roślina z rodziny babkowatych

9.        górn.: kamień zamykający wejście do kopalni

10.       hutn.: kamień służący do zamykania wielkiego pieca

11.       techn.: młotek o główce jednakowej z obu stron

12.       zool.: ryba z rodziny babkowatych

13.       dawn.: rodzaj strzelby, mała armata

14.       dawn.: drobny pieniądz staropolski.

Jeśli pominiemy nie znane szerszemu ogółowi specjalne, naukowe lub techniczne oraz przestarzałe znaczenia tego wyrazu i zastanowimy się nad wymienionymi na początku siedmioma jego znaczeniami, dojdziemy do wniosku, że powstały one w rezultacie przeniesienia nazwy osoby lub przedmiotu na inną osobę lub przedmiot na zasadzie podobieństwa ich cech. Matka matki lub ojca jest niemłodą kobietą, nic więc dziwnego, że nazwano babką każdą starą kobietę. Później zaczęto tak nazywać w ogóle kobiety, nawet młode (np. pot. ładna, zgrabna babka). Nazwanie babką ciasta o charakterystycznym kształcie wiąże się zapewne z tym, że był on podobny do kształtu spódnicy.

Podobnie wieloznacznych jest dużo innych wyrazów pospolitych, jak ognisko (8 znaczeń w cytowanym słowniku, m. in. stos zapalony pod gołym niebem; miejsce, w którym rozpala się ogień; impreza rozrywkowa urządzana zwykle wieczorem przy palącym się ognisku:

88

punkt, ośrodek, w którym coś się skupia), ciało, ziemia, głowa. W niektórych wypadkach wieloznaczność wyrazów nie wiąże się z ich przenośnym użyciem, lecz jest spowodowana przez przypadkową zbieżność form różnych pod względem pochodzenia wyrazów, jak np. para l. dwie jednakowe lub podobne sztuki (z niem. Paar, z łac. —

par — równy),

2. ciało w stanie lotnym (wyrazy pokrewne: parzyć, parować); bezl. krzew z rodziny oliwkowatych, lilak,

2. przyimek oznaczający brak czegoś.

Takie wyrazy nazywamy homonimami. Do homonimów zalicza się też wyrazy etymologicznie zbieżne, których znaczenie uległo z czasem rozszczepieniu, np. róża (rodzaj kwiatu i rodzaj choroby), zamek (budowla obronna i urządzenie do zamykania).

WYRAZY RÓWNOZNACZNE I BLISKOZNACZNE

Oprócz rozpowszechnionych w słownictwie wyrazów wieloznacznych istnieją stosunkowo nieliczne wyrazy równoznaczne, tj. różne wyrazy o tożsamej treści i zakresie. Mogą być one używane wymiennie bez naruszenia znaczenia zdań, np. auto — samochód, ziemniak — kartofel, fonetyka — glosownia, blisko — niedaleko, niektóre spójniki, jak bo, ponieważ, gdyż.

Różnice między wyrazami wieloznacznymi a równoznacznymi można przedstawić graficznie (W — wyraz, Z — znaczenie).

Znacznie więcej jest wyrazów bliskoznacznych, zwanych synonimami. Mają one znaczenie podobne, ale różnią się w pewnym stopniu treścią i zakresem użycia lub też zabarwieniem uczuciowym. Rozróżniamy synonimy znaczeniowe, np. chudy, szczupły, wychudły, i stylistyczne, np. brzydki, wstrętny, ohydny.

89

Możliwość zastąpienia w zdaniu jednego z synonimów drugim jest ograniczona. Na przykład o człowieku możemy powiedzieć zarówno, że jest szczupły, jak i chudy, choć istnieje między tymi przymiotnikami pewna różnica znaczeniowa, bo chudy to bardzo szczupły. Natomiast o mięsie, które nie jest tłuste, nie powiemy, że jest szczuple, lecz chude. Nie zawsze też możemy zastąpić wyraz koń wyrazami rumak lub chabe-ta, bo rumak to nazwa konia okazałego, pięknego, a chabetą nazywamy konia wychudłego, nędznego.

Wśród synonimów wyróżniamy ponadto synonimy bliższe i dalsze, w zależności od tego, czy różnica znaczeniowa między nimi jest niewielka (np. biec, pędzić), czy też znaczna (np. iść, wlec się).

W funkcji synonimów mogą wystąpić zarówno poszczególne wyrazy, jak i związki wyrazowe, np. wygrać, zwyciężyć, odnieść sukces; przegrać, ponieść porażkę.

Umiejętny dobór synonimów pozwala uniknąć zbędnego powtarzania tych samych wyrazów, a poza tym zwiększa precyzję i wartość stylistyczną wypowiedzi. Orientację w zasobie synonimów ułatwiają, nam specjalne słowniki. Wśród nich na wyróżnienie zasługuje Slownik wyrazów bliskoznacznych pod red. Stanisława Skorupki.

WYRAZY O ZNACZENIU PRZECIWSTAWNYM

Do wielu wyrazów, zwłaszcza przymiotników, przysłówków możemy dobrać wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym, np.: mały — duży, piękny — brzydki, szybko — wolno, ciepło — zimno, zwycięstwo — porażka, silą — słabość, obudzić się — usnąć.

Takie wyrazy o znaczeniu kontrastowym nazywamy antonimami.

SŁOWNICTWO OGÓLNE I SPECJALNE

Zasób terminów stosowanych dla oznaczania pojęć należących do różnych dziedzin nauki i techniki nazywamy słownictwem specjalnym. Słownictwo takie występuje w każdej dziedzinie nauki i techniki, np. językoznawstwo: fonem, akcent dynamiczny, intonacja, formant, rdzeń, przyrostek, temat, końcówka, równoważnik zdania;

90

matematyka: dzielna, dzielnik, iloraz, potęga, pierwiastek, logarytm, różniczka;

fizyka: wektor, amper, farad, napięcie, oporność, oscylogram.

Słownictwo specjalne jest bardzo bogate, a jego zasób stale się powiększa, czego przyczyną jest rozwój nauki i techniki. Na przykład na kilku stronach pierwszego tomu Słownika języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego występuje kilkanaście wyrazów należących do słownictwa specjalnego, np. abaka (techn.), abakus (architekt.), abolicja (prawn.), abolicjonizm (hist), abrazja (geol.), abrogacja (praw.), absolucja (kult.), adhezja (fiz.), adideacja G?z.). Suplement, czyli uzupełniający tom tego słownika, zawiera wiele nowych wyrazów należących do słownictwa specjalnego. Warto dodać, że wymieniony słownik zawiera tylko wybrane, bardziej rozpowszechnione wyrazy specjalne.

Na słownictwo specjalne składają się przeważnie nowo utworzone wyrazy, często obcego pochodzenia. Nierzadko jednak spotykamy w nim znane od dawna wyrazy pospolite, którym nadaje się specjalne znaczenie. Na przykład wyraz końcówka oznacza potocznie zakończenie czegoś, resztkę, pozostałość, a w terminologii językoznawczej — wymieniający się w formach odmiany końcowy element wyrazu. Wyraz zasada oznacza w języku ogólnym jakąś regułę lub normę postępowania, a w słownictwie chemicznym — związek, którego cząsteczki składają się z atomu pierwiastka metalicznego i grupy wodorotlenowej.

Pomiędzy słownictwem ogólnym a specjalnym nie ma stałej, wyraźnej granicy. Dzięki rozwojowi szkolnictwa i wyraźnemu wzrostowi wykształcenia społeczeństwa, a także dzięki upowszechnianiu się wielu osiągnięć nauki i techniki znaczna liczba wyrazów, znanych niegdyś tylko wąskiemu gronu specjalistów, stała się zrozumiała dla szerszego ogółu. Dotyczy to np. wyrazów z zakresu budownictwa, transportu, techniki filmowej, radiowej i telewizyjnej. Niemniej jednak, ponieważ słownictwo specjalne stale się bogaci, bardzo dużo terminów nadal nie mieści się w zasobie słownictwa ogólnego.

Szczegółowe wykazy terminologiczne zawierają słowniki specjalne, jak słowniki terminologii językoznawczej, słownik fizyczny, chemiczny, matematyczny, lekarski, techniczny i inne.

91

FRAZEOLOGIA

Związki wyrazowe a związki frazeologiczne

Przedmiotem nauk o słownictwie są nie tylko poszczególne wyrazy,
ale także związki wyrazowe, zwłaszcza takie, których człony są znacze
niowo silnie zespolone. Jak wiadomo, związkami wyrazowymi zajmuje
się przede wszystkim składnia. Jednakże związki te rozpatrywane są
przez składnię i naukę o słownictwie z różnych punktów widzenia.
Składnia zajmuje się analizą związków wyrazowych ze względu na
funkcję ich członów oraz na funkcję całego związku w zdaniu. W anali
zie składniowej wyróżniamy człon nadrzędny i podrzędny, określamy
rodzaj gramatycznej zależności członu podrzędnego od nadrzędnego
i jego funkcję (np. funkcję przydawki, dopełnienia lub okolicznika).
Natomiast nauka o słownictwie zajmuje się związkami wyrazowymi ze
względu na ich znaczenie. Dział nauki o słownictwie badający stosunki
znaczeniowe między członami związków wyrazowych i znaczenie całych
takich związków nazywa się frazeologią.                                         '

Związki wyrazowe dzielimy na typy w zależności od stopnia scalenia znaczeniowego ich członów.

Jeśli porównamy np. związki: najeść się chleba, najeść się do syta i najeść się wstydu, stwierdzimy, że łączliwość znaczeniowa ich członów jest wyraźnie różna. W przykładzie pierwszym, w którym czasownik najeść się, występujący w podstawowym, nieprzenośnym znaczeniu, łączy się z rzeczownikiem w funkcji dopełnienia, związek znaczeniowy między obu członami jest luźny, można bowiem czasownik najeść się połączyć z innymi dopełnieniami, np. najeść się zupy, placków, jabłek. Takie związki wyrazowe nazywamy luźnymi.

Natomiast łączliwość znaczeniowa członów związków w dwu pozostałych wypadkach jest znacznie ściślejsza. Wyrażenie przyimkowe do syta łączy się przede wszystkim z czasownikiem najeść się, a cały związek znaczy zaspokoić glód. Poza tym używa się także zwrotu nagadać się do syta, ale związek ten jest mniej typowy, rzadziej stosowany. Podobnie rzecz się przedstawia ze związkiem najeść się wstydu, co znaczy zawstydzić się. Możliwość wymiany członów tego związku, mającego znaczenie przenośne, jest bardzo ograniczona; używamy poza tym tylko związków: najeść się strachu i dość rzadko nałykać się wstydu. Takie związki nazywamy związkami łączliwymi.

92

Są wreszcie związki wyrazowe, w których żadnego z członów wymienić nie można, stanowią bowiem nierozerwalną całość znaczeniową, np. biały mróz — szron, biały kruk — rzadkość, osobliwość (szczególnie w odniesieniu do książki), w gorącej wodzie kąpany — popędliwy, zbijać bąki—próżnować, wałęsać się — włóczyć się, bić się z myślami—wahać się. W takich związkach wyrazowych znaczenie całości nie równa się sumie znaczeń poszczególnych składników. Nazywamy je związkami stałymi.

Przedmiotem frazeologii są stałe i łączliwe związki wyrazowe. Nazywamy je związkami frazeologicznymi.

Struktura związków frazeologicznych

Poszczególne związki frazeologiczne różnią się nie tylko stopniem łączliwości swych członów, ale także strukturą. Rozpatrując strukturę związków frazeologicznych, bierzemy pod uwagę typ gramatyczny członów wchodzących w ich skład oraz rodzaj powiązania składniowego między nimi. Na podstawie tych kryteriów wyróżniamy trzy grupy strukturalne związków frazeologicznych, mianowicie:

1.  Wyrażenia, tj. związki, w których członem podstawowym (nad
rzędnym) jest najczęściej rzeczownik, a członem podrzędnym jego okre
ślenie przymiotnikowe lub rzeczownikowe, np. biały mróz, wilczy głód,
prawo pięści.

Do wyrażeń zaliczamy również związki przymiotnika z przysłówkiem i przysłówka z przysłówkiem, np. wybitnie zdolny, nad wyraz interesująco.

2.       Zwroty, tj. związki, w których człon podstawowy jest czasowni
kiem, a człon podrzędny rzeczownikiem, przysłówkiem lub wyraże
niem przyimkowym, np. zbijać bąki, krzyczeć wniebogłosy, bić się
z myślami.

3.       Frazy, tj. związki, które mają formę zdania lub jego równoważni
ka, np. Deszcz leje, Słońce zachodzi, Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka,
Z wielkiej chmury mały deszcz. Do fraz zaliczamy tylko takie zdania,
których człony są silnie zespolone znaczeniowo i często są powtarzane
w nie zmienionej lub podobnej formie. Niektóre frazy funkcjonują jako
ogólnie znane przysłowia, np. Bez pracy nie ma kolaczy.

Wyrażenia, zwroty i frazy mogą być zarówno związkami łączliwymi, jak i stałymi.

93

Kryteria poprawności związków frazeologicznych

Zagadnienie poprawności związków frazeologicznych wiąże się z całokształtem zagadnienia poprawności językowej, zarówno gramatycznej i leksykalnej, jak też stylistycznej.

Stosunkowo mało skomplikowana jest sprawa poprawności stałych związków frazeologicznych. Aby używać ich poprawnie, musimy po prostu poznać je, zrozumieć ich znaczenie i zakres użycia. Wszelka bowiem dowolność w doborze, w szyku członów i sposobie ich łączenia w takim związku może spowodować niejasność lub wręcz niezrozumienie wypowiedzenia, podobnie jak trudno jest zrozumieć przekręcony przez kogoś wyraz. Na przykład za poprawny, bo zgodny z utrwalonym zwyczajem językowym, uznamy zwrot: wziąć nogi za pas (w znaczeniu: uciec, umknąć), za niepoprawny natomiast związek: „wziąć stopy za pas", który nie jest zgodny z normą.

Bardziej skomplikowana jest sprawa~poprawności łączliwych związków frazeologicznych. Mówimy np. stracić zdrowie, stracić okazję, pa-dzieję, dobrą sławę. Wszystkie te zwroty uznamy za poprawne, bo nie ma sprzeczności między ich członami, tj. treści tych członów harmonizują ze sobą. Nie możemy natomiast uznać za poprawne zwrotów: „stracić chorobę" ani „stracić złą sławę", w tych bowiem związkach występuje wyraźna dysharmonia między treściami ich członów. Pojęcie straty kojarzy się z czymś wartościowym, na czym nam zależy. Do takich pojęć ani choroba, ani zła sława nie należą i dlatego też wymienione związki są niepoprawne pod względem logicznym.

Jak widać z podanych przykładów, rozpatrując związki frazeologiczne pod kątem widzenia ich poprawności, powinniśmy mieć na względzie przede wszystkim kryterium logiczne, które wymaga zharmonizowania treści członów związku.

Aby stwierdzić, czy użyty w wypowiedzeniu związek frazeologiczny jest poprawny, nie wystarczy poprzestać na zbadaniu jego wewnętrznej poprawności, tj. zharmonizowania treści członów wewnątrz związku. Zdarza się bowiem, że poprawny wewnętrznie związek nie jest dostosowany do kontekstu. Na przykład w zdaniu zaczerpniętym z prasy: Zakład nr I jest jeszcze rześkim staruszkiem występuje wyrażenie rześki staruszek, które jest wewnętrznie poprawne, bo tak można określić starego człowieka, który jest zdrowy i żwawy. Natomiast nie nazwiemy w ten sposób przedmiotu oznaczonego rzeczownikiem nieżywotnym.

94

Bywa i tak, że pozornie niepoprawny związek wyrazowy nabiera sensu na tle kontekstu. Na przykład wyrażenie suchy ocean w oderwaniu od kontekstu określilibyśmy jako niedorzeczne. Natomiast jeśli zastanowimy się nad nim, czytając pierwsze zdanie sonetu Mickiewicza Stepy Akermańskie:

Wyplynąlem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi

wówczas stwierdzimy, że wyrażenie to jest doskonałą przenośnią, mającą dużą wartość obrazową.

Stąd wniosek, że o poprawności związku frazeologicznego decyduje nie tylko wewnętrzna harmonia treści jego składników, ale także jego zgodność z treścią większej całości: wypowiedzenia lub nawet wielu wypowiedzeń.

Szczególnie istotny jest postulat harmonii myślowej i uczuciowej związku frazeologicznego z szerszym kontekstem w utworach literackich.

Pytania i polecenia kontrolne

1.        Co nazywamy treścią, a co zakresem wyrazu? Podaj odpowiednie przykłady.

2.        Przedstaw za pomocą wykresu stosunek zakresów wyrazów: książka, druk, elemen
tarz, podręcznik.

3.        Podaj przykłady przenośni używanych w języku potocznym.

4.        Podaj przykłady wyrazów wieloznacznych i zastosuj je w zdaniach.

5.        Podaj przykłady homonimów.

6.        Scharakteryzuj synonimy i omów ich typy. Podaj odpowiednie przykłady.

7.        Do podanych wyrazów dobierz synonimy nacechowane emocjonalnie: ojciec, kolega,
dygnitarz, ręka, mówić.

8.        Podaj przykłady słownictwa specjalnego z następujących dziedzin: fizyka, chemia,
gramatyka, sport.

9.        Podaj przykłady stałych i łączliwych związków frazeologicznych.

10.        Podane rzeczowniki połącz z czasownikami, z którymi tworzą łączliwe związki fraze
ologiczne: glód, miny, nerwy, zamęt.

11.        Podaj przykład związków frazeologicznych o strukturze: wyrażeń, zwrotów i fraz.

12.        Wskaż niepoprawne związki frazeologiczne w podanych zdaniach i wyjaśnij, na czym
polega ich niepoprawność.

Drużyna nasza odniosla przykrą porażkę. Partia ta nie odegrała żadnego znaczenia. Zawodnik ten podjąl zamach na rekord świata.

95

Bibliografia

D. ButtlerJęzykimy. Podręcznik do języka polskiego dla klasy II szkól średnich. Warszawa 1988, s. 60—197.

D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności leksykalnej. Warszawa 1982, s. 44—228.

ZRÓŻNICOWANIE JĘZYKA POLSKIEGO

JĘZYK MÓWIONY A JĘZYK PISANY

Język ogólnopolski występuje w dwu odmianach: mówionej i pisanej. Zachodzą między nimi pewne, niekiedy dość znaczne różnice, o czym możemy się przekonać, jeśli nagramy czyjąś wypowiedź potoczną na taśmę magnetofonową i następnie ją zapiszemy.

Oto przykład nagranej autentycznej rozmowy dwóch dziewcząt. W zapisanym tekście nie uwzględniono znaków przestankowych, natomiast pauzy między odcinkami tekstu oznaczono ukośnymi kreskami. Dwie ukośne kreski oznaczają dłuższą pauzę.

— No ja wiem / no jeśli chodzi o tę naszą modę to / wydaje mi się że przede wszystkim jest zaopatrzenie w sklepach fatalne / bo na przykład rzeczy które są modne w pewnym okresie / to tych rzeczy nie można w żaden sposób dostać a / ukazują się dopiero wtedy gdy moda już właściwie jest inna / / no jest wieczna ta / gonitwa za czymś efektownym / / nawet właśnie się wyjeżdża do innych miast żeby coś dostać / naprawdę ładnego / /

Dla porównania przeczytajmy fragment książki naukowej, który w pewnym stopniu stanowi komentarz do zacytowanej rozmowy.

Ze względu na swoistość sytuacji, w której produkuje się wypowiedzenie ustne i w której się je pisemnie odtwarza, a zwłaszcza ze względu na brak interpunkcji, najobiektywniejszego, unormowanego przepisami kryterium granic zdania — w języku mówionym odróżnienie wypowiedzenia pojedynczego od złożonego jest bardziej konwencjonalne niż w języku pisanym.

Między obu tekstami są widoczne uderzające różnice, co dotyczy zwłaszcza składni. W przytoczonym tekście rozmowy nie zaznaczają się

97

wyraźnie granice między poszczególnymi zdaniami, występują w nirr liczne partykuły ekspresywne, zaimki zbędne z punktu widzenia normy stylistycznej języka pisanego, wyrazy wtrącone. Cały tekst jest pod względem logicznym mało spójny, ma luźną strukturę.

Wymienione cechy składniowe są uzasadnione warunkami, w jakich powstaje potoczna, spontaniczna wypowiedź mówiona. Zdania takiej wypowiedzi nie są z góry przemyślane, rozwijają się stopniowo w trakcie mówienia, wskutek czego mówiący ma ograniczone możliwości ich uporządkowania i dostosowania do normy składniowej obowiązującej teksty pisane. Natomiast zamieszczony fragment książki naukowej ma strukturę spójną i logiczną. Różni się także od tekstu przytoczonej rozmowy słownictwem, zawiera bowiem wiele wyrażeń abstrakcyjnych i terminów naukowych, brak w nim natomiast wyrazów zabarwionych emocjonalnie.

Rozbieżności językowe, jakie stwierdzamy między obu tekstami, nie dotyczą wszelkich wypowiedzi mówionych i pisanych. Obie te odmiany języka są zróżnicowane stylistyczne. Inne cechy stylistyczne ma swobodny list pisany do kolegi czy koleżanki, inne zaś wypracowanie uczniowskie, jeszcze inne artykuł zamieszczony w czasopiśmie. Duże różnice zachodzą także między swobodną rozmową a wypowiedzią w dyskusji czy też wygłoszonym, choć nie zapisanym uprzednio tekstem wykładu czy referatu. Niektóre formy językowe wypowiedzi ustnych i pisemnych bardzo się różnią, inne zaś są sobie bliskie pod względem gramatycznym i słownikowym, jak np. wygłaszany i napisany referat.

JĘZYK OGÓLNOPOLSKI A DIALEKTY TERYTORIALNE

Oprócz języka ogólnopolskiego występują w Polsce dialekty terytorialne, zwane też gwarami¹.

Mimo stopniowego zanikania gwar, można jeszcze wyróżnić w naszym kraju wiele dialektów, spośród których największy zasięg mają dialekty: małopolski, wielkopolski i mazowiecki. Każdy z nich jest wewnętrznie zróżnicowany i dzieli się na gwary charakterystyczne dla mniejszych obszarów. Na przykład w dialekcie małopolskim występują

¹ Termin gwara bywa też używany w węższym znaczeniu, mianowicie w znaczeniu odmiany dialektu charakterystycznej dla mniejszego obszaru.

98

m. in. gwary: podhalańska, sądecka, żywiecka. Spośród dialektów języka polskiego najbardziej różni się od współczesnego języka literackiego dialekt kaszubski.

Do istotnych odróżniających poszczególne dialekty cech należą charakterystyczne właściwości fonetyczne, mianowicie mazurzenie lub jego brak oraz udźwięcznienie lub brak udźwięcznienia międzywyra-zowego spółgłosek przed samogłoskami i spółgłoskami półotwartymi (rrf, n, r, 1,1).

Mazurzenie jjolega na tym, że zamiast spółgłosek szczelinowych i zwartoszczelinowych przedniojęzykowo-dziąsłowych (ż, sz, dż, cz) wymawiane są spółgłoski zębowe (z, s, dz, c), np. „żaba", „safa", „dżdżysty", „colo". Mazurzenie występuje na Mazowszu, w Małopol-sce, na Podlasiu, Suwalszczyźnie i na większej części Śląska. Nie występuje natomiast w Wielkopolsce i na Pomorzu.

Udźwięcznienie międzywyrazowe spółgłosek przed samogłoskami i spółgłoskami półotwartymi (np. wymowa „brad ojca", „brad matki", „głoz ludu") występuje w Wielkopolsce, w Małopolsce i w większej części Śląska, nie występuje natomiast w pozostałych regionach Polski.

GWARY MIEJSKIE

Do terytorialnych odmian języka polskiego należą obok gwar wiejskich gwary miejskie. Powstawały one i szerzyły się głównie w większych miastach, zwłaszcza w dobie rozwoju gospodarki przemysłowej. W okresie tym do miast przybywali ludzie ze wsi szukający zarobku w fabrykach i innych warsztatach pracy. Zamieszkiwali oni peryferyjne dzielnice miast, w pobliżu zakładów przemysłowych. Ze względu na pochodzenie mieszkańców tych dzielnic w ich mowie występowało — i po części występuje do dziś — wiele cech fonetycznych, gramatycznych i słownikowych, charakterystycznych dla obszarów dialektycznych, skąd przybyli (np. mazowieckich, małopolskich czy śląskich). Zarazem jednak przybysze ze wsi dzięki kontaktom z ludźmi władającymi językiem ogólnopolskim oraz dzięki nauce zawodu przyswajali sobie wyrazy nie znane w gwarach, a także stopniowo wyzbywali się właściwości gwarowych, wyraźnie różniących się od norm języka literackiego. Niedostatek wykształcenia przybyszów ze wsi do miast powodował w wielu wypadkach zniekształcenie formy przyswajanych przez nich wyrazów, zwłasz-

99

cza obcego pochodzenia. Było to przyczyną powstawania i szerzenia się takich błędnych form, jak np. „machenik" (mechanik), „karolyfer" (kaloryfer), „karkulować" (kalkulować), „trojlebus" (trolejbus). W takich warunkach ukształtowały się swoiste odmiany języka polskiego, zwane gwarami miejskimi. Zajmują one stanowisko pośrednie między językiem literackim a gwarami ludowymi.

GWARY ŚRODOWISKOWE

Oprócz gwar terytorialnych występują w języku polskim jego środowiskowe odmiany, zwane gwarami środowiskowymi. Gwary te powstają i rozwijają się w środowiskach ludzi związanych wspólnym zawodem, zainteresowaniami, działalnością w różnych dziedzinach życia. Różnią się one od języka ogólnopolskiego przede wszystkim odmiennym w pewnym stopniu słownictwem i frazeologią.

Przyczyną tych różnic jest potrzeba nazwania przedmiotów i pojęć specyficznych dla danego środowiska, a nie znanych szerszemu ogółowi. W skład słownictwa charakterystycznego dla gwar środowiskowych wchodzą wyrazy i związki frazeologiczne, zaczerpnięte ze słownictwa specjalnego (np. naukowego, technicznego), a ponadto wyrazy użyte w innym znaczeniu niż w języku ogólnopolskim oraz nazwy własne i wyrazy pospolite nie używane poza danym środowiskiem (np. przezwiska kolegów i nauczycieli, nazwy przedmiotów i ocen w gwarze uczniowskiej).

Do gwar środowiskowych należą m. in. gwara uczniowska, myśliwska, żeglarska, sportowa i różne gwary zawodowe.

Niekiedy przyczyną użycia w gwarach środowiskowych słownictwa nie znanego szerszemu ogółowi są względy konspiracyjne. Dotyczy to np. środowisk tzw. marginesu społecznego.

Elementy gwar środowiskowych są często wyzyskiwane w literaturze, zwłaszcza współczesnej, w celu stylizacji językowej i indywidualizacji języka postaci literackich, należących do różnych środowisk.

ZRÓŻNICOWANIE STYLISTYCZNE JĘZYKA

Teksty językowe bywają zróżnicowane nie tylko terytorialnie i śro-

100

dowiskowo, lecz także stylistycznie. Można się o tym przekonać, gdy się porówna różne teksty wypowiadane lub napisane w języku literackim, np. wypowiedź potoczną, dzieło naukowe i utwór literacki. Wyraźne różnice występują zwłaszcza w zakresie słownictwa i składni.

Styl tekstów mówionych lub pisanych zależy od wielu czynników: od celu i treści wypowiedzi, od typu nadawcy i odbiorcy, od warunków, w jakich się wypowiadamy, a w dziedzinie literatury — także od prądu i gatunku literackiego.

Do głównych odmian stylowych języka zalicza się następujące style: potoczny, naukowy, publicystyczny, urzędowy i artystyczny. Wymienione odmiany są jeszcze wewnętrznie zróżnicowane, co dotyczy zwłaszcza stylu artystycznego.

Styl potoczny

Styl potoczny cechuje przede wszystkim wypowiedzi mówione, choć niekiedy występuje także w swobodnych tekstach pisanych. W mowie najczęściej przejawia się w formie dialogu, rozmowy dwu lub więcej osób, ponadto także w monologu, np. w żywym opowiadaniu. Słownictwo tekstów mówionych jest konkretne, często dosadne i zabarwione emocjonalnie. Jeśli chodzi o składnię, w tekstach potocznych dominują zdania o mało skomplikowanej strukturze, przeważnie pojedyncze lub złożone współrzędnie. W tekstach takich, zwłaszcza mówionych, często występują równoważniki zdań, zdania niepełne i urwane. Niekiedy zdarzają się w nich tzw. anakoluty, tj, błędy składniowe polegające na łączeniu formalnie nie zharmonizowanych członów wypowiedzenia (np. Ta nowa bluzka, gdzie ją kupiłaś?).

Styl naukowy

Styl naukowy występuje w pracach z zakresu nauki i techniki, przeznaczonych dla specjalistów. Jest on zróżnicowany w zależności od tego, jakiej dotyczy dziedziny wiedzy. Na przykład w pracach matematycznych, fizycznych lub chemicznych autorzy często posługują się różnymi wzorami i symbolami, które w zasadzie nie występują w publikacjach historycznych czy historycznoliterackich. Wiele prac naukowych, zwłaszcza z dziedziny nauk ścisłych, jest mało zrozumiałych lub wręcz niezrozumiałych dla szerszego ogółu, gdyż zawarte w nich informacje nie

101

wchodzą w zakres wykształcenia ogólnego w szkole podstawowej i średniej.

Charakterystyczną cechą stylu naukowego jest występowanie wielu terminów naukowych lub technicznych, mających ściśle określone znaczenie. Terminami tymi są przeważnie wyrazy i wyrażenia obcego pochodzenia, nie występujące w słownictwie ogólnym, a ponadto wyrazy powszechnie znane, ale mające inne, specjalne znaczenie (np. zgoda, rząd, tryb, strona w terminologii gramatycznej).

Składnia prac naukowych charakteryzuje się wyraźną przewagą zdań złożonych nad pojedynczymi, zwłaszcza złożonych podrzędnie. Między zdaniami składowymi zdań złożonych często występują w tych pracach różne relacje logiczne, np. wynikanie, uzasadnianie, uwarunkowanie (zdania wynikowe, przyczynowe, warunkowe).

W tekstach naukowych dominuje funkcja informatywna. Teksty takie cechuje rzeczowość, obiektywizm. Ich autorzy nie dążą na ogół do obrazowości stylu i unikają zabarwienia uczuciowego swych wypowiedzi; odwołują się przede wszystkim do intelektu odbiorcy, a nie do jego uczuć i wyobrażeń.

Od prac ściśle naukowych różnią się stylowo prace popularnonaukowe, przeznaczone dla szerszego kręgu odbiorców. Autorzy takich prac starają się przystępnie, obrazowo omawiać problemy naukowe i techniczne, starają się unikać specjalistycznych terminów bądź też za każdym razem wyjaśniają ich znaczenie.

Styl publicystyczny

Styl publicystyczny występuje w tekstach zamieszczanych w prasie: w dziennikach, tygodnikach i miesięcznikach. Jest on bardziej zróżnicowany niż styl naukowy, co się wiąże nie tylko z różnymi tematami tekstów publicystycznych (np. teksty na tematy polityczne, gospodarcze, literackie, obyczajowe), ale też z różnymi odmianami gatunkowymi publicystyki. Na przykład artykuły krytycznoliterackie są bliskie stylowo tekstom popularnonaukowym, zaś reportaże bywają podobne do tekstów artystycznych.

Mimo tego zróżnicowania teksty publicystyczne mają pewne istotne cechy wspólne, mianowicie pełnią nie tylko funkcję informatywna, ale zarazem impresywną, a niekiedy również ekspresywną. Odwołują się nie tylko do intelektu czytelników, lecz także do ich wyobraźni i uczuć,

102

mogą też wyrażać zaangażowanie emocjonalne autorów. Słownictwo tekstów publicystycznych jest bardziej konkretne i komunikatywne dla szerokiego ogółu odbiorców niż słownictwo tekstów naukowych, odznacza się obrazowością i sugestywnością. Wiele tekstów publicystycznych, zwłaszcza felietonów, zawiera elementy humoru i ironii, a więc środków językowych ożywiających styl i zachęcających czytelników do lektury. Przykładem takich tekstów są felietony Bolesława Prusa, zamieszczane przed wiekiem w prasie warszawskiej.

Również składnia większości tekstów publicystycznych charakteryzuje się większą prostotą niż składnia tekstów naukowych. Występuje w nich stosunkowo wiele zdań pojedynczych i współrzędnie złożonych, a oprócz zdań oznajmujących pojawiają się zdania pytające, zwłaszcza pytania retoryczne.

Styl urzędowy

Styl urzędowy występuje we wszelkiego rodzaju tekstach o charakterze urzędowym, np. w ustawach, rozporządzeniach, okólnikach, regulaminach, podaniach. Do jego znamiennych cech należy rzeczowość, brak elementów obrazowych i form językowych wyrażających zaangażowanie uczuciowe. Oprócz funkcji informatywnej pojawia się często w tekstach urzędowych funkcja impresywna, polegająca na nakłanianiu odbiorców do odpowiedniego zachowania się w określonych sytuacjach.

Cechą składni tekstów urzędowych jest częste występowanie zdań bezpodmiotowych z czasownikami w formie zwrotnej (np. Zabrania się palenia papierosów w przedziałach dla niepalących. Uprasza się o ciszę) oraz zdań z orzeczeniem w stronie biernej.

Styl artystyczny

Styl artystyczny cechuje utwory należące do literatury pięknej, zarówno utwory poetyckie, jak też prozaiczne i dramatyczne. Jest on najbardziej zróżnicowany wewnętrznie ze wszystkich stylów. Znaczne różnice stylowe zauważymy np. między typowym wierszem lirycznym a realistyczną powieścią, czy też dramatem obyczajowym, w którym występują postacie z różnych środowisk. Dobór środków stylistycznych w utworach literackich zależy więc w znacznym stopniu od ich rodzaju i gatunku.

Pomimo tych różnic teksty z literatury pięknej mają znamienne

103

cechy wspólne. Łączą mianowicie funkcję informatywną z impresywną i ekspresywną, co dotyczy zwłaszcza poezji. Ich styl charakteryzuje się dużą obrazowością i sugestywnością, doborem oryginalnych środków wyrazu w zakresie słownictwa i frazeologii, celowym wykorzystaniem różnych struktur składniowych, unikaniem przez autorów utartych, szablonów stylistycznych, np. pospolitych porównań i przenośni.

Autorzy utworów literackich dość często wyzyskują, zwłaszcza w opowiadaniach, powieściach i dramatach, elementy innych stylów, np. potocznego, a nawet elementy różnych odmian terytorialnych, środowiskowych i historycznych języka. Ma to na celu nadanie utworom lub ich fragmentom odpowiedniego kolorytu lokalnego bądź czasowego oraz indywidualizację języka postaci. Na przykład wyrażenia i zwroty potoczne oraz potoczną składnię znajdziemy w partiach dialogowych Lalki Bolesława Prusa i w Pamiętniku z powstania warszawskiego Miro-na Białoszewskiego, stylizację gwarową w Chłopach Władysława Reymonta, a stylizację archaiczną w powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza.

Stylistyczne środki językowe

W stylu artystycznym występują różnorodne środki językowe, świadomie dobierane przez autorów w celu zainteresowania czytelników i osiągnięcia zamierzonego efektu estetycznego. Środki te czerpane są ze wszystkich warstw języka, mianowicie z fonetyki, słowotwórstwa, fleksji, składni i słownictwa.

Do fonetycznych środków stylistycznych zaliczamy onomatopeję, eufonię (zharmonizowanie strony dźwiękowej wyrazów i zdań), rytm i rym. Słowotwórcze środki stylistyczne to głównie zdrobnienia i zgrubienia oraz neologizmy słowotwórcze.

Wśród stylistycznych środków fieksyjnych wyróżniamy celowo stosowane dawne formy odmiany wyrazów oraz formy czasu teraźniejszego używane w opowiadaniu o wypadkach minionych, a wśród środków składniowych — anafory, powtórzenia, inwersje i paralelizm syntakty-czny.

Do leksykalnych środków stylistycznych, często wykorzystywanych przez pisarzy, należą epitety, archaizmy, neologizmy, dialektyzmy, słownictwo środowiskowe, synonimy, porównania i różnego typu przenośnie: metafory, animizacje i personifikacje, metonimie i peryfrazy.

104