SREDNIOWIECZE

Bibliografia

K. Bukowski Biblia a literatura polska. Antologia. Warszawa 1990. M. Cytowska, M. Szelest Literatura grecka i rzymska w zarysie. Warszawa 1985. K. Kumaniecki Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Warszawa 1975. S. Stabryła Starożytna Grecja. Warszawa 1988.

Jerzy Starnawski

ŚREDNIOWIECZE

(^ieki średnie czy „wiek średni", jak mówi się po łacinie, to nazwa wprowadzona dla podkreślenia doby przejściowej, doby obniżenia kultury pomiędzy wielką epoką starożytności i wielką epoką renesansu. Obliczamy erę średniowieczną na około 10 wieków, gdyż najczęściej jako datę początkową przyjmujemy 476 rok, rok upadku Rzymu (były też i inne propozycje, niezbyt odległe w czasie), jako datę końcową — odkrycie Ameryki w 1492 r. (i tu także były inne propozycje bliskie tej dacie). Polska wystąpiła na widownię dziejową w końcu X w., toteż dla Polski średniowiecze jest o połowę krótsze. Epoka rzekomego obniżenia dała światu szkolnictwo trwające do dziś z uniwersytetami włącznie, dała dwa style w sztuce: romański i gotycki (wspaniałe budowle romań-skie-i-gotycMe są na Zachodzie jeszcze dziś liczne), dała — przy końcu —.wynalazek druku. Wczesny renesans w kulturze we wszystkich przejawach wystąpił także przy końcu wieków średnich. Nie można średniowiecza traktować statycznie, nie widzieć kilku wzlotów, jakimi były: tzw. odrodzenie karolińskie (czasy Karola Wielkiego, przeł. VIII i IX w.); „renesans" średniowieczny w XII w. (u nas echem odbił się w w. XIII), „wiek twórczego porywu", by się posłużyć słowami Hanny Malewskiej, tj. wiek XIV. Literatura średniowieczna początkowo jest w lwiej części dawnego imperium rzymskiego łacińska; z czasem rozwija się piśmiennictwo w językach narodowych.

Stolicami dwu kultur stały się, od podziału cesarstwa na wschodnie i zachodnie, Rzym i Bizancjum. Bliżej zapoznać się należy z kulturą łacińską, gdyż Polska, przyjmując chrzest w obrządku rzymskim, włączyła się do kultury Zachodu. Język polski wywodzi się jednak z pnia słowiańskiego. Języki romańskie, wywodzące się z łaciny, to: włoski,

129

francuski, hiszpański, portugalski, retoromański (wysepka językowa na lercnie Szwajcarii) i rumuński.

W poezji łacińskiej wieków średnich dokonano rewolucji, przyjmując rym jako element zasadniczy, wypierający metrykę antyczną. Rymowane są bardzo liczne hymny czy też sekwencje włączone do chrześcijańskiej liturgii. Autorami byli także najwięksi teologowie, zwani doktorami Kościoła: św. Tomasz z Akwinu (1225—1274), dominikanin, i św. Bonawentura (1221—1274), franciszkanin. Pierwszego z nich traktujemy jako największego w Europie scholastyka, wyznawcę kierunku, w którym prawdy wiary wyjaśnia się drogą rozumowania; drugiego —jako największego mistyka, wyznawcę kierunku, w którym do prawd wiary dochodzi się drogą kontemplacji, czyli rozmyślania.

Bujnie rozkwita średniowieczna epika rycerska. Pieśń o Rolandzie (wersja francuska z przeł. XI i XII w.) opowiada o nieustraszonym rycerzu Karola Wielkiego, walczącym przeciw królowi Saragossy, Mar-sylowi. Zdradzony trwa na posterunku honoru; ginie: Anglo-norman-dzkie jest pochodzenie eposu o Tristanie i Izoldzie; wersja francuska jest z XII w. — klasyczny przykład utworu o parze kochanków trwających w dozgonnej miłości. Narodowa epopeja niemiecka, Pieśń Nibelungów (przeł. XII i XIII w.), ma w pierwszej części głównego bohatera — Zygfryda; w drugiej —jego żonę, mściwą Krymhildę. Wiersz podstawowy epiki francuskiej, aleksandryn, dwunastozgłoskowiec, z prawidłową średniówką, ze zdaniami zamykającymi się w dwu wersach, nazwę wywodzi od poematu mającego Aleksandra Wielkiego jako bohatera. Legendy o rycerzach dążących do św. Graala (błędni rycerze zakonni) i do króla Artura (błędni rycerze świeccy) utrwalano w eposach, np. o Parsiwalu, zarówno w wersji francuskiej (Kristian de Troyes, Xli w.), jak i niemieckiej (Wolfram von Eschenbach, początek XIII w.). Zagadkowy poemat staroruski, Słowo o pułku Igora, jest najwybitniejszym utworem średniowiecznej epiki w całej Słowiańszczyźnie, jeżeli bronimy przekonania o autentycznym pochodzeniu z końca XII w., nie godząc się z tezą, że jest to falsyfikat z końca XVIII w. W dziedzinie liryki nieprześcignione są zdobycze (zwłaszcza strofika) poetów prowansals-kich, tzw! trubadurów; byli oni mistrzami w przedstawianiu tzw. miłości dwornej, ambicją ich było posługiwanie się coraz innymi strofami. Doprowadzili do perfekcji tzw. strofę trójdzielną. W tym sekundowali" im lirycy niemieccy, tzw. minnesangerzy; największym lirykiem niemieckiego średniowiecza był Walther von der Yogelweide (zm. 1230).

130

*

**

W Polsce na palcach obu rąk zliczymy dzieła sztuki romańskiej; najważniejsze w Kruszwicy i w bliskim sąsiedztwie; gotyckich mamy więcej: kościół "Bożego Ciała w Krakowie na Kazimierzu jest jednym 'ż hajświetniejszych okazów architektury gotyckiej. Wymienić można Collegium Maius, t)" piętnastowieczny gmach Akademii Krakowskiej, ratusz w Toruniu i In. Rzadkie są gotyckie wnętrza kościołów. Ołtarz Mariacki Wita Stwosza (XV w.) jest jednym z kilku odosobnionych arcydzieł gotyckiej rzeźby.

Literatura łacińska w Polsce przytłacza piśmiennictwo w języku narodowym, kiełkujące zaledwie/Jako datę początkową piśmiennictwa 'przyjmujemy rok 965, rok pierwszej zapiski historycznej dokonanej na naszej ziemi — nie po polsku i nie ręką Polaka, lecz Polski dotyczącej: Dpbrawka przybywa do Polski. Zapiski takie nazywamy annales (rocz-_niki); mamy ich naturalnie więcej. Po rocznikach przyszły żywoty świętych: już z przeł. X i XI w. dwa żywoty św. Wojciecha. Następnym etapem po hagiografii, czyli po żywotach świętych, były kroniki.

Pierwszą napisał cudzoziemiec, Anonim tzw. Gali, i doprowadził do 1113 r. Składa się ona z trzech ksiąg: pierwsza opowiada o czasach poprzedzających życie i czyny Bolesława Krzywoustego, dwie dalsze poświęcone są temu władcy. Każda księga kończy się wierszowanym epilogiem; w każdej jest nadto jedna pieśń. Każdą księgę poprzedza list ~3edyk:acyjny; każda zawiera trzy mowy. Pierwszym dziejopisem Polakiem był bł. Wincenty zwany Kadłubkiem (zm. 1223), biskup krakowski, później mnich cysterski. Kronika doprowadzona do 1202 r. składa jsii|jzczterecri ksiąg; trzy pierwsze są dialogiem pomiędzy dwoma bisku-Eami: Mateusz, krakowski, opowiada dzieje Polski; Jan, arcybiskup -gnieźnieński, dodaje komentarz prawny^)

^W XIII w. nastąpił dalszy rozwój hagiografii. Wincenty dominikanin (z Kielc lub z Kielczy na Śląsku Opolskim) jest autorem dwu żywotów św. Stanisława: mniejszego i większego, autorem łacińskich pieśni. On wraz z Wincentym Kadłubkiem mogą być uznani za twórców tzw. „renesansu" średniowiecznego w Polsce. Dalsza hagiografia łacińska, głównie czternastowieczna, stanowi materiał do poznania dziejów narodowych, jeżeli dotyczy świętych polskich. Występuje jf^t^nunikański^ np. Żywot św. Jacka, i franciszkański, np.~ŻywoTbl.,

131

Kingi. Dalsze zabytki historiografii to przede wszystkim: Kronika wiel
kopolska i Kronikapo/ska Janka z Czarnkowa. Pierwsza z'wymienio
nych w głównym zrębie powstała w końcu XIII w., była w XIV w.
rozszerzana. Ważne, że czytamy tu streszczenie eposu o Walgierzu
i o Heligundzie; jedyna to namiastka średniowiecznego eposu rycerskie
go w Polsce. Kronika polska Janka z Czarnkowa (zm. 1387) opowia
da dzieje współczesne autorowi: panowanie Kazimierza Wielkiego
i Ludwika Węgierskiego. Nie jest to jednak, jak się czasem czyta, pa
miętnik.                                                                       J yj

Jako zabytek języka polskiego traktuje się tzw. „złotą bullę" papieża Innocentego II dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (l 136), wymieniającą kilkaset polskich nazw i nazwisk. Pieśń Bogurodzicami najcenniej-^-szym zabytkiem całego średniowiecza polskiego-Wydrukowana została w Statucie Jana Łaskiego (l 506) jako utwór św. Wojciecha, co przyjmowano powszechnie w ciągu dwu stuleci. Dowieść tego się nie da wobec braku tekstów polskich z X w. Odpisy najdawniejsze dochowane są z XV w.; wiemy, że śpiewano tę pieśń przed bitwą pod Grunwaldem (1410). Językoznawcy datują utwór na wiek XIII, choć były i inne propozycje. Dwie najstarsze strofy zadziwiają kunsztownością budowy. Koncepcja Matki Bożej i Jana Chrzciciela jako Orędowników u Boga ma paralelę ikonograficzną w romańskich malowidłach zachowanych w Tumie k. Łęczycy. Dalsze strofy pieśni wywodzą się z liturgicznych tropów. Do liturgii wielkanocnej_należy najstarsza po Bogurodzicy znana nam pieśń Chrystus z martwych wstał je,.. (XIV w.). Z końca XIV w. pochodzi też piękna piesfTJeźus Chrystus Bóg człowiek mądrość Oćca swego,.., pisana trzynastózgłoskowcem. Również trzynastozgłoskowcem napisał już w następnym ""stulel^tfrfradysław z Gielniowa (zm. 1505) poemat rozpoczęty słowami Jezusa Judasz przedal za pieniądze nędzne... Jest to najwybitniejszy poeta całego średniowiecza polskiego; coraz nowe jego utwory wydobywa się z zapomnienia. Pieśń maryjna Posłuchajcie, bracia miła... (XV w.), monolog Matki Bożej pod Krzyżem, góruje liryzmem nad całą poezją średniowieczną. Ludzkie rysy Matki Bożej, prostota, zanik dystansu — to novum osiągnięte przez poetę. Najstarszym zabytkiem prozy są urywki kazań nazwanych przez wielkiego odkrywcę, Aleksandra Briicknera, świętokrzyskimi, gdyż książka, z której oprawy wydobyte zostały paski zapisane pismem z początku XIV w., pochodziła prawdopodobnie z klasztoru na Świętym Krzyżu. Późniejsze o lat kilkadziesiąt są Kazania gnieźnieńskie w liczbie

132

10 (przeł. XIV i XV w.). O średniowiecznych tłumaczeniach Psałterza
i całej Biblii była mowa w rozdziale „Biblia".                      £

Obiegła całą Europę księga hagiograficzna zwana Złotą legendą (legenda to,co godne czytania) Jakuba, de Voragine. Zachował się pięt-nastowieczny przekład polski jednego fragmentu, Żywot św. Błażeja. Spośród kilku wierszowanych legend o świętych najwybitniejszym zabytkiem jest Legenda o św. Aleksym (XV w.), przetwarzająca motyw rozwijany na^^WschoHźie i na Zachodzie, przemawiająca interesującą fabułą, ukazująca szczególny przykład ascezy.

Wśród piętnastowiecznych zabytków poezji świeckiej mamy: dokument obyczajowy, wiersz Słoty O chlebowym stole?dokument konfliktu szlachecko-chłopskiego,'wiersz Chytrze bydlą z pony kmiecie.:',fozwany Satyrą na leniwych chłopów; dokument konfliktu szlachecko-miesz-* ćzanskiego, wiersz opowiadający o zamordowaniu przez mieszczan krakowskich szlachcica Andrzeja Tęczyńskiego, o wydarzeniu z 1461 r. znanym ze źródeł historycznych. Zabytkiem najważniejszym jest Roz-~Q mowa mistrza Polikarpa ze śmiercią, być może prolog nie zachowanego dramatu. Śmierć, której nikt nie ujdzie, jest przedstawiona — chciałoby się rzec — naturalistycznie, jako kościotrup mający płeć (żeńską). Najbardziej zażarta jest śmierć na złych księży i na przekupnych sędziów.

W życiu umysłowym Polski wydarzeniem stanowiącym epokę było
założenie Akademi Krakowskiej (1364), pierwotnie nazywającej się Stu-
__ dium Generale. Była ona w pierwszej swej formie, jeszcze Kazimierzow
skiej, niepełnym uniwersytetem: nie miała wydziału teologicznego. Ten
przybył dopiero w Akademii odnowionej (1400) za klejnoty zapisane
jyzez Jadwigę. Przy odnowieniu rolę odgrywał polski uczony wykształ
cony za granicą nieco wcześniej,nim w Polsce zrodziła się Akademia,
wykładający w wyższych uczelniach poza ojczyzną, Mateusz z Krakowa
(zm. 1410). Uniwersytety średniowieczne miały wydziały: sztuk wyzwo
lonych (wstępny), lekarski, prawny, teologiczny. Na wydziale sztuk
wyzwolonych powtarzano nauki wyniesione ze szkoły, tj. ze stopnia
niższego (trivium, trójdroże): gramatykę, retorykę, dialektykę; ze stop
nia wyższego (quadrivium, czterodroże): arytmetykę z algebrą, geomet
rię, astronomię, muzykę. Akademia Krakowska przyjęła od początku
scholastykę. Pierwszym rektorem odrodzonego uniwersytetu był Stanis
ław ze Skarbimierza (zm. 1431), głoszący ideę wojen sprawiedliwych, tj.
obronnych lub prowadzonych jedynie „dla odzyskania własności". Na
soborze w Konstancji (1414—1418) urzędujący wówczas rektor, Paweł

133

Włodkowic (zm. po 1434), wystąpił z tezą, że do wiary nie wolno nikogo przymuszać: rozgraniczy] kompetencje cesarza i papieża wobec niewiernych, obronił Polskę przed paszkwilanckimi atakami niemieckiego dominikanina.

Największym pisarzem całego średniowiecza polskiego był Jan Długosz (1415—1480). Z licznych jego pism zapamiętać^ trzeba przynajmniej tytuł wielkiego dzieła historycznego Roczniki, czyli Kronika sławnego Królestwa Polskiego. Składa się ono z 12 ksiąg, urwane na T480 r., tj. na roku śmierci autora, jest dziełem pełnym i skończonym. Księga I zawiera opis geograficzny ziem Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego; horyzont geograficzny pisarza jest nieporównywalnie szerszy niż kronikarzy dawniejszych. Pod jednym jeszcze względem dzieło historyczne Długosza stanowi znaczny krok naprzód: autor usiłował łączyć fakty w łańcuch przyczyn i skutków, zapoczątkował pragmatyzm. Włączając do Roczników... liwiańskie opisy bitew, zespolił naukowy wykład dziejów Polski z beletrystyką. Połowę Długoszowego dzieła historycznego wydrukowano dopiero w początku XVII w., całość w w. XVIII, ale już w stuleciu XVI czytali i wykorzystywali Długosza wszyscy historycy. Drugim wybitnym pisarzem łacińskim XV w. byłJan Ostro-róg (ok. 1436—1501), po którym pozostało kilka tekstów, a przede wszystkim Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej. Postulowane reformy ustroju Polski miały jako myśl przewodnią prestiż państwa i prymat państwa nad Kościołem. Kwestionował istniejący rytuał powinszowania nowo obranemu papieżowi; pragnął, by król mianował biskupów; dozwalał zabierać kościelne złote naczynia na cele wojenne. Sprzeciwiał się kazaniom w języku niemieckim i odsyłaniu spraw po wyroki do Magdeburga jako do miasta, z którego wyszły prawa dla wsi i dla miast. Nie raziło go wszakże istnienie osobnego prawa dla szlachty, osobnego dla plebejuszy.

W ostatnim stuleciu średniowiecza dotarły do Polski hasła kiełkującej epoki wielkiej, humanizmu i renesansu. Prekursorem renesansu w sztuce był Cimabue (zm. na początku XIV w.), od którego pochodzi pojęcie perspektywy. Za najwybitniejszego artystę wczesnego renesansu uważa się ucznia Cimabuego, Giotta (zm. 1337). Włoska literatura tzw. wczesnego odrodzenia trzech miała genialnych pisarzy, którymi byli: Dante (pierwotnie Durante) Alighieri (1265—1321), Frances-

134

co Petrarca(1304—1374),Giovanni Boccaccio(1313—1375).

Koroną twórczości poetyckiej Dantego jest Komedia, nazwana przez potomność Boską kormaią. Poemat składa się ze 100 pieśni, po pieśni wstępnej, zgrupowanych po 33 w trzech częściach: Pieklo, C:vś-ciec, Raj. Strofą przyjętą przez autora jest tercyna, tj. strofa o układzie rymów aba bcb cdc... . Przewodnikiem poety po piekle i po czyśćcu jest Wergiliusz (nawiązanie do VI ks. Eneidy opisującej zejście do królestwa podziemi), po raju — Beatrycze. W opisie piekła przedstawił poeta Judasza w paszczy Lucyfera; do potępieńców zaliczył też morderców Cezara: Brutusa i Kasjusza. Epizod nąjświetniejszy, mękę Ugolina, przełożył Mickiewicz; tłumaczem początku Pieklą był Norwid. W Czyśćcu znamienne jest spotkanie z poetą rzymskim Stacjuszem (I w. po Chr.), uwolnionym z czyśćca, a więc po 12 wiekach; zapytuje on o los innych starożytnych poetów i nawet o postacie utworów poetyckich, np. o An-tygonę. W Raju szczęśliwym pomysłem poetyckim było przedstawienie św. Franciszka ustami św. Tomasza z Akwinu, a więc dominikanina, zaś św. Dominika, ustami św. Bonawentury, a więc franciszkanina.

Petrarca, autor znakomitych liryków miłosnych, był przede wszystkim jednym z największych sonecistów w literaturze światowej, pisywał również kancony, tj. utwory liryczne o określonej budowie stroficz-nej. Mickiewicz przełożył jeden z jego sonetów (Błogosławieństwo) i jedną kanconę — O jasne, czyste, o przeslodkie wody... . Boccaccio przeszedł do nieśmiertelności jako autor Dekameronu, tj. zbioru stu nowel opowiadanych w ciągu dziesięciu wieczorów przez dziesięć osób. Utwór ma kompozycję szufladkową. W całym świecie uważa się za klasyczną nowelę Sokól. Motyw „zabicia sokoła", acz niezbyt wesoły, jest uboczny i nie psuje ogólnego tonu — pogodnego. O takim motywie mówi się w nowelistyce. Największy angielski pisarz późniejszego średniowiecza, Geoffrey Chaucer (1340?—1400), uklasycznił w Opowieściach kanferEuryjskich gatunek noweli podobny — opowieść.

Włosi przynosili do Polski w XV w. idee humanizmu. Spośród kilku wybitnych odwiedzających Polskę zasługuje na pamięć szczególną Philippo Buonaccorsi (1437—1496), używający przydomka Kalli-mach, emigrant polityczny, który z Polską związał się na stałe od 1470 r.

135