ROMANTYZM

Nazwą „romantyzm" określamy ogólnoeuropejskie zjawiska (prądy filozoficzne, literackie, artystyczne), które zaistniały z końcem XVIII w. i trwały mniej więcej do połowy wieku XIX.

Założenia filozoficzne i ideologiczne romantyzmu ukształtowały się w wyniku przemian społeczno-politycznych, spowodowanych przez rewolucję francuską i wojny napoleońskie. Na podłożu rewolucyjnych, postępowych idei Wolności, Równości i Braterstwa wszystkich ludzi zrodziło się romantyczne przekonanie o potrzebie przemiany życia jednostkowego oraz zbiorowego. Na gruzach feudalizmu kształtował się nowy ustrój, który nie gwarantował wszystkim sprawiedliwości, tak jak wojny napoleońskie nie przyniosły wielu krajom wolności. Romantyzm zrodził się więc w okresie burzliwych przemian, odczuwanych jako przełomowe, na granicy „między dawnymi i nowymi laty". Czas taki wyzwolił bunt jednostki przeciwko rzeczywistości, która nie dawała się już racjonalnie objaśnić. Przekonanie o kryzysie światopoglądu racjo-nalistycznego było powszechne w całej Europie, choć nie od razu we wszystkich krajach. Romantyzm nie był bowiem prądem jednolitym i równomiernie się rozwijającym.

W Anglii korzeni romantyzmu szukać należy już w XVII wieku. Za prekursora romantyzmu angielskiego uznaje się Williama Shakespea-re'a, który stworzył nowy teatr w opozycji do gustów salonów arystokratycznych i przepisów poetyki klasycznej.

Podobnie w Niemczech trudno o ścisłą granicę między preromantyz-mem a romantyzmem. Nie było tam przełomu, a podstawy ideowo--artystyczne romantyzmu niemieckiego ukształtowała filozofia. Była to filozofia zainteresowana światem duchowym a nie materialnym.

177

Odkrywając sprzeczności tkwiące we wnętrzu człowieka, filozofia ta uwznioślała wytwory ducha i sam akt twórczy. Postać natchnionego geniusza, także poety-wieszcza, i wysoka ocena sztuki jako dziedziny realizacji podstawowego pierwiastka bytu (absolutu) wywodzi się z tego kierunku myślenia. Najpierw oświeceniowy filozof, George Wilhelm Hegel (1770—1831), uważał piękno i sztukę za wyraz ducha absolutnego, następnie romantycy, Johann Gottlieb Fichte (1762—1814) oraz Friedrich Wilhelm Schelling (1775—1854), uzasadniali wielkość i boskość procesu twórczego. Za najdoskonalszą z jego form uznali poezję romantyczną.

Friedrich Schlegel, w niemieckim czasopiśmie „Athenaum", pierwszy określił nowe tendencje w poezji, w której do głosu doszła pełna swoboda twórcza. Poeta kierował się w niej intuicją i natchnieniem, pozwalającym odrzucić wszelkie reguły i zasady.

Ten indywidualizm został uzasadniony także na płaszczyźnie historiozoficznej przez twórcę dialektyki i historyzmu — Hegla.

W dialektycznie pojmowanym rozwoju dziejów Hegel wielką rolę przypisywał wybitnym jednostkom. „Duch świata" objawiał się bowiem w czynach osób, narodów i państw, wielkich na danym etapie dziejów. Wielcy ludzie w historii, według Hegla, to właśnie tacy ludzie, których „cele partykularne zawierają treść substancjalną, wyrażającą wolę ducha świata". Poza tym, nie w pełni uświadomionym źródłem działania, byli to ludzie, którzy rozumieli potrzebę i nakaz epoki. Wielcy romantyczni indywidualiści ujawniali zatem swą wielkość często w konflikcie ze społeczeństwem (Giaur) lub w działaniu patriotycznym (bohaterowie polskich dramatów, np. Konrad Wallenrod). ,

Europejskich romantyków łączyły: tęsknota za nieskończonością, przeciwna granicom poznania; spotęgowanie uczuciowości, wpływające na bujny rozwój liryki i religijności (irracjonalizm miał poszerzać horyzonty poznawcze i wyobraźnię twórczą); zwrot ku fantastyce; zerwanie ze sztuką salonową; szukanie nowych wartości w przeszłości (gotycyzm, historyzm), w krajach egzotycznych (egzotyzm, orientalizm), w nieskażonej cywilizacją kulturze ludowej (ludowość, folkloryzm), w dzikiej, potężnej przyrodzie (groza, koloryt lokalny). Ton osobisty autora (subiektywizm, egotyzm, liryzm) zaczyna dominować w sztuce i rozbijać wszelkie formy i reguły.

W muzyce na przykład Ludwig van Beethoven wyraził zarówno subtelny liryzm, jak i gwałtowne, namiętne uczucia. Rewolucjdnizował

178

muzykę, wprowadzając nowe pierwiastki i idee wolnościowe. Franz Schubert słynął z pieśni, Felix Mendelssohn-Bartholdy pisał symfonie i pieśni, ale znany był głównie jako autor marsza weselnego, będącego fragmentem muzyki do Snu nocy letniej Shakespeare'a. Symfonie i poematy symfoniczne tworzyli Robert Schumann i Ferenc Liszt. Fryderyk Chopin zachwycał małymi formami fortepianowymi, takimi jak ballady, mazurki, nokturny, preludia i etiudy. Hector Berlioz rozwinął muzykę programową, wyrażającą jasno nastroje i konkretne treści. Nową operę stworzył Karol Maria Weber, a zrewolucjonizował ją później Richard Wagner.

Malarstwo romantyczne reprezentują: w Anglii—JosephWilliam Turneri John Constable (pejzażyści), we Francji — Eugene Delac-roix (obrazy o tematyce historycznej i rewolucyjnej, np. Wolność wiodąca lud na barykady), w Polsce— Piotr Michałowski (portrety psychologiczne), Juliusz Stattler (obrazy historyczne), a także tworzący już w poprzedniej epoce Aleksander Orłowski (krajobrazy, sceny batalistyczne).

Romantyzm ogarnął także obyczaje i modę. Strojem manifestowano często przekonania społeczne, polityczne czy literackie. W czasie powstania styczniowego kobiety polskie na znak żałoby nosiły czarne suknie. Niektórzy oryginalność podkreślali ekstrawagancją. George Sand preferowała spodnie i paliła cygaro, Słowacki miał oryginalny kołnierzyk, Balzak kamizelki. Mężczyźni, wzorem Werthera, nosili niebieskie fraki i żółte kamizelki.

* **

W literaturze francuskiej romantyzm dziewiętnastowieczny zapowiadały pewne zjawiska zrodzone już w okresie klasycyzmu (np. twórczość i poglądy Jeana Jacąuesa Rousseau), ale romantyczne przeciwstawienie się regułom i przepisom w sztuce miało tam charakter przełomu. Ostrą dyskusję romantyków z klasykami w latach dwudziestych sprowokowała w pewnym sensie książka Annę Luise Germaine de Stael O Niemczech, propagująca romantyzm niemiecki.

Romantyczną „chorobą wieku" z kolei „zaraził" bohaterów literatury europejskiej Francois Renę de Chateaubriand (1768—1848). W swej powieści pt. Renę zobrazował niepokoje, rozterki i ból istnienia swego bohatera. Renę, niezdolny do działania z braku woli, ogarnięty

179

znużeniem i zniechęcony do życia, oddziałał silnie na pokolenie romantyczne. Zjawisko to zostało określone terminem „reneizm". Chorobą romantyczną dotknięty został także Oktaw, bohater powieści Alfreda Musseta (1810—1857) pt. Spowiedź dziecięcia wieku (jej objawy dostrzegamy u Kordiana w pierwszych scenach dramatu Słowackiego

0 tym tytule). Do wielkich twórców romantyzmu francuskiego należą:
Stendhal (1783—1842), autor powieści Czerwone i czarne, przedsta
wiającej ambitnego plebejusza, Juliana Sorela, usiłującego zrobić karie
rę, której rozwojowi przeszkadzają jego burzliwe przygody miłosne;
Aleksander Dumas (ojciec; 1802—1870), autor Trzech muszkieterów

1 Hrabiego Monte Christo; Yictor Hugo (1802—1885) autor takich
znanych powieści, jak Katedra Panny Marii w Paryżu, Nędznicy oraz
dramatów — Cromwell, Hernani.

W literaturze niemieckiej nowe treści zapowiadały: zbiór pieśni ludowych, wydanych przez Johanna Gottfrieda Herdera, oraz powieść Johanna Wolfganga Goethego (1749—1832) z 1774 r., zatytułowana Cierpienia młodego Werthera. Napisana w formie listów młodego Werthera do przyjaciela Wilhelma, stanowiła swoisty dziennik wyznań miłosnych bohatera zakochanego w szlachetnej Lotcie, poślubionej przez innego zgodnie z wolą ojca. Perypetie duchowe młodzieńca, związane z rodzącym się mocnym, świeżym uczuciem i wzrastającą namiętnością, potęgowaną przez ukrywaną zazdrość, są kanwą dla rozważań filozoficznych i etycznych. Werther snuje refleksje nad naturą ludzką, kontempluje przyrodę, szukając w niej daremnie pociechy. Nie może zaspokoić osobistych pragnień ani też czuć się szczęśliwym w świecie panujących jeszcze przesądów stanowych, będących źródłem wielu upokorzeń w życiu młodych, ambitnych, podobnych jemu lu\M niższego stanu. Werther odczuwa tzw. ból świata, co prowadzi do pewnego „rozdwojenia osobowości", do odczuwania sprzeczności istnienia, z których nie ma wyjścia. Tacy jak Werther popełniali w młodości samobójstwo lub szli na kompromis, godząc się z rzeczywistością. Postawa Werthera znajdowała naśladowców w całej Europie, co świadczyło o tym, że werteryzm stał się zjawiskiem nie tylko literackim.

Poza Cierpieniami... Goethe jest autorem m. in. ballady Król Olszyn, liryków (Dywan Zachodu i Wschodu) oraz dramatu Faust.

Uczony i mędrzec, Faust, stał się symbolem nieustannego zmagania się człowieka z własną małością wobec nieskończonej tajemnicy bytu. Prowadzony przez Mefistofelesa, dąży w swych wędrówkach do zro-

180

zumienia praw wszechświata, chce doznać pełni życia i prawdziwego szczęścia.

Z podobnymi problemami natury psychologiczno-społecznej co szlachetny Werther borykał się młody elew książęcej szkoły wojskowej, Friedrich Schiller (1759—1805). Ulegając pozornie despotycznemu drylowi akademii (Karlschule), pisał jednocześnie po kryjomu buntowniczy dramat pt. Zbójcy. Sztuka, wystawiona w 1878 r., osiągnęła sukces. Odebrano ją jako protest przeciwko niewoli i łamaniu ludzkich charakterów przez prawo. „Przeciw tyranom" — brzmiało motto. Głównymi bohaterami dramatu są dwaj bracia Moor — zły, choć w głębi duszy szlachetny i kochany przez wszystkich, herszt zbójców Karol, i rzekomo dobry, choć w istocie podły i dwulicowy Franciszek. Ich rywalizacja o miłość ojca i Amalii stanowi intrygę, w której tle odczytać możemy potępienie świata feudalnego i obronę wolności jednostki. Schiller, znany w Polsce już Ignacemu Krasickiemu, a później romantykom, zwłaszcza Mickiewiczowi, który tłumaczył jego wiersze, napisał ponadto kilka innych dramatów, np. Intryga i miłość, Maria Stuart czy Wilhelm Tell. Schiller był współtwórcą, jak stwierdził Goethe, niemieckiej „rewolucji kulturalnej", nazywanej także okresem „burzy i naporu".

Wybitnym poetą niemieckiego romantyzmu był Heinrich Heine (1797—1856). Wydał trzy tomy poezji: Powrót, Księga pieśni, Nowe pieśni, poemat satyryczny Niemcy-Baśń zimowa i liczne szkice literackie, historyczne oraz podróżnicze. Mistrzowsko operując ironią, stworzył Heine poezję, zaangażowaną w problemy społeczno-polityczne epoki. Opowiadał się za wolnością i demokracją, przeciw pruskiemu despotyzmowi i za niepodległością Polski.

Poza wymienionymi twórcami, romantyzm niemiecki reprezentują: Novalis, autor baśniowej powieści Heinrich von Ofterdingen, Ludwig Tieck, teoretyk dramatu, autor udramatyzowanej baśni Kot w butach, oraz Heinrich Kleist, twórca dramatów i opowiadań.

W literaturze angielskiej romantyzm został poprzedzony twórczością Jamesa Macphersona. Szkocki poeta stworzył cykl poematów opartych na tradycji ustnej, sięgającej wczesnego średniowiecza, pt. Pieśni Osjana. Zostały one opublikowane jako rzekomy zabytek literatury celtyckiej z III w. Niewidomy król—bard sam opowiada o heroicznych czynach dawnych bohaterów lub przytacza opowieści innych o rycerstwie średniowiecznym. Pieśni Osjana rozbudziły w Europie za-

181

interesowanie średniowieczem i surowym pejzażem Północy (osjanizm). W polskiej literaturze znalazło to odbicie w Śpiewach historycznych Juliana Ursyna Niemcewicza; tłumaczył Pieśni... romantyk, Seweryn Goszczyński.

Romantyzm angielski reprezentuje Walter Scott (1771—1832). poeta i powieściopisarz, który jest autorem popularnych do dziś powieści historycznych Waverley, Narzeczona z Lammermooru, Ivanhoe. Romantycy, a także późniejsi powieściopisarze historyczni, jak np. Henryk Sienkiewicz, uczyli się od angielskiego pisarza uwzględniania kolorytu czasu i miejsca akcji oraz łączenia wątków historycznych z przygodowymi.

Scott zapoczątkował nowy gatunek — powieść poetycką, twórczo rozwinięty przez George'a Byrona(1788—1824). Ten zbuntowany angielski poeta silnie oddziałał na romantyzm europejski. Powielenie prze/ pisarzy romantycznych typu bohatera z dzieł Byrona stanowi zjawisko określane terminem „byronizm".

Tworzono więc bohaterów, których charakteryzował wybujały indywidualizm; którzy byli skłóceni ze światem, rozdarci wewnętrznie (szlachetni zbrodniarze). Istotna była także fascynacja biografią poety, angielskiego lorda, który opuścił ojczyznę, by wziąć udział w powstaniu greckim. W jego przypadku życie i sztuka połączyły się w jedno.

Bohaterem powieści poetyckiej Byrona pt. Giaur, jest młody chrześcijanin (według muzułmanów: niewierny, czyli giaur), mściciel ukochanej Leili, utopionej przez Turka Hassana, władcę haremu. Fragmentaryczna akcja, niechronologicznie przedstawione zdarzenia, pełna niedomówień i tajemniczości narracja, przerywana kwestiami trzech osób, dotyczy życia Hassana, zemsty Giaura i jego pokuty.UMożna mieć wrażenie, że autorowi chodziło głównie o przedstawienie rozpaczliwej udręki Giaura, który ratunek dla siebie widzi tylko w śmierci. Nie może wszak żyć bez Leili, a jako zabójca Hassana nie czuje się godny żyć w społeczeństwie.

Najwybitniejszym poetą romantyzmu rosyjskiego był Aleksander Puszkin (1799—1837). Mickiewicz przełożył jego m.in. Przypomnienie, Puszkin zaś przyswoił literaturze rosyjskiej Mickiewiczowskie ballady: Trzech budrysów i Czaty. Autor poematu dygresyjnego Eugeniusz Oniegin, tragedii Borys Godunow uprawiał także prozę (opowiadania, np. Córka kapitana), dominującą w twórczości pisarzy epoki₁ np. Mikołaja Gogola i Michaiła Lermontowa. Zarówno w wielkim poe-

182

macie Puszkina, jak i w powieści Lermontowa Bohater naszych czasów postacie tytułowe uzewnętrzniają rosyjską odmianę romantycznej „choroby wieku".

* **

Z myślą niepodległościową, zamanifestowaną przez Byrona, wiąże się cały romantyzm polski. Istotę jego oddaje poezja legionowa czasów Mazurka Dąbrowskiego. Właśnie w okresie walk o niepodległość Polski w armii Napoleona zrodziło się braterstwo żołnierza (szlachcica i chłopa), śmiałość myśli niepodległościowej i społecznej. Obrazem zmagań romantycznych Tyrteuszy jest powieść Stefana Żeromskiego Popioly.

Romantyzm w literaturze polskiej poprzedziła i umocniła krytyka i publicystyka, a zwłaszcza tzw. walka klasyków z romantykami. Teoretyczną podstawę romantyzmu polskiego przyniosły prace Kazimierza Brodzińskiego. W rozprawie O klasyczności i romantyczności, tudzież

0  duchu poezji polskiej autor przeciwstawił się ahistorycznej metodzie
ujmowania zjawisk literackich. Brodziński wiązał twórczość ze stosun
kami politycznymi, a nawet religijnymi, słowem z charakterem epoki,
której miała być ona zwierciadłem. W analizie dziejów literatury euro
pejskiej stwierdził, że ,,do klasyczności potrzeba mieć więcej udoskona
lony gust, do romantyczności więcej udoskonalone czucie". Postulował,
aby polska literatura wyrażała ducha narodu i jego aspiracje. Podkreślał
sielskość polskiej poezji, zalecał Polakom wzorowanie się na obywatels
kiej postawie przodków — rolników. Z Brodzińskim polemizował Jęd
rzej Śniadecki, stając po stronie rozsądku przeciw romantycznemu
„rozpasaniu imaginacji". Tezę Śniadeckiego o naśladowaniu „starożyt
nych lub francuskich wzorów", odrzucił z kolei Maurycy Mochnac-
ki, który, zgadzając się z Brodzińskim co do postulatu oryginalności,
swojskości i rodzimości literatury, przeciwstawił się jego spojrzeniu na
charakter narodu polskiego jako rzekomo tylko łagodny i sielski oraz
podkreślił rycerskość i bojowość wojów Chrobrego. W dziele O literatu
rze polskiej w wieku XIX sformułował program literatury romantycznej

1  określił istotę romantycznego rozumienia pojęć: naród i ojczyzna.
Według Mochnackiego literatura odzwierciedla świadomość narodo
wą. W niej naród rozpoznaje swą istotę i sens swego istnienia. Taką
funkcję pełniła literatura w XIX wieku, utrwalając w świadomości
zbiorowej imperatyw walki o wolność. Romantyczne wyzwanie do wal-

183

ki ze starym światem i jego kulturą miało zatem aspekt polityczny. Spór romantyków z klasykami był swoistą formą buntu młodych przeciw legalizmowi i lojalizmowi starego pokolenia. Z postawy pseudoklasy-ków wobec literatury romantycznej wynikała ich postawa wobec narodu i ojczyzny. Romantycy ostro występowali przeciw serwilizmowi tego pokolenia, traktując je jako reprezentanta martwej już kultury. (W Dziadach Mickiewicz kpi z ich twórczości, czyniąc aluzję do Ziemiań-stwa Kniaźnina.).

Bunt młodych romantyków przygotowała w pewnym sensie sytuacja społeczna i polityczna, w jakiej wyrastali. W kraju pod zaborami każdy przejaw samodzielnej, światłej myśli był zwalczany jako niebezpieczny politycznie. Na ziemiach nie rozwijających się trudno było o awans zawodowy, o karierę czy realizację ambitnych planów literackich. Bacznie też obserwowano zrzeszającą się młodzież. Buntować się bowiem zaczęli, wychowani nie tylko na oświeceniowej, ale także preromantycz-nej literaturze, Filomaci (Miłośnicy Nauki), później Filareci (Miłośnicy Cnoty), we wspólnocie towarzyskiej realizujący swe zadania. Tajne towarzystwa miały cele samokształceniowe, chciały przygotować młodzież do obywatelskiej i patriotycznej działalności w życiu narodu bez państwa. Stały się one jednak obiektem prześladowań, co odtworzył Mickiewicz w III części Dziadów.

Ostateczne konsekwencje ideowe z działalności młodzieży wileńskiej wyciągnął Adam Mickiewicz w Odzie do młodości, która jest wierszem przełomowym, zawierającym pierwiastki zarówno oświeceniowe, jak i romantyczne.

Za manifest romantycznej postawy poety uznajemy balladę Roman-tyczność. Narratorem w niej jest obserwator spoza tłumu z rjaiasteczka. Relacjonuje on i interpretuje wydarzenia, przeciwstawiając się opinii uczonego Starca ze szkiełkiem w oku. Podkreślając duże możliwości nauki w poznawaniu budowy materii (ale tylko materii!) — „Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce" — wprowadza on jednocześnie nowe kategorie poznawcze: intuicję oraz czucie i wiarę, prawdy podświadomości, bowiem zmysły w przekonaniu romantyków nie dają pewności w poznaniu. Jest więc Romantyczność utworem w pewnym sensie filozoficznym, dotyczącym nie tylko teorii poznania, lecz i aksjo-logii (teorii wartości). Mickiewicz, tożsamy z narratorem, staje po stronie ludu wierzącego w świat pozamaterialny, szczególnie po, stronie tych, którzy cierpią i poprzez cierpienie mają kontakt ze zjawiskami

184

tajemniczymi. Postawa wiary w to, co widzi dziewczyna z ludu, w siłę jej uczuć, współczucie dla niej wskazują na to, że romantycy poszerzyli wiedzę o człowieku, próbując poznać stany podświadomości, intuicji, szaleństwa. Karusia jest w istocie szalona (w biały dzień widzi ducha), zachowuje się jak obłąkana, co wcale nie deprecjonuje prawdy jej odczuć. Kategoria szaleństwa bowiem zyskała u romantyków całkowicie nową interpretację. Odrzucili oni fizjologiczne tylko uzasadnienie szaleństwa jako choroby. Według nich nie może być ono traktowane jako „upośledzona głupota, lecz jako dramatyczna odmienność" — napisała Alina Kowalczykowa w książce Ciemne drogi szaleństwa (1970). Romantycy w chorobach umysłowych widzieli często przejaw geniuszu, w sza-leńcu istotę mającą możliwość kontaktów ze światem pozaziemskim. Dlatego Karusię ludzie prości traktują jako istotę wyższą, której należy wierzyć.

W balladach Świteź, Świtezianka, Rybka, Powrót taty, Pani Twardo-wska podejmuje poeta tematy związane z podaniami i legendami, z życiem i kulturą ludu, jego moralnością i wierzeniami. I tak na przykład prostej fabule okrutnej w swym realizmie pieśni o mężobójczyni (Lilie) nadał kształt dramatyczny, a pogłębiona psychologicznie postać głównej bohaterki przypomina Lady Makbet z dramatu Shakespeare'a.

Ballady romantyczne charakteryzuje: baśniowość, tajemniczość, cudowność, groza, dualizm świata (świat realistyczny i fantastyczny z rusałkami, nimfami, upiorami i diabłami). Pojawia się w nich problem moralności ludowej (winy i kary, przy czym kara wymierzana jest w świecie fantastycznym), świat średniowiecza i jego rycerskie wartości (honor, waleczność, dzielność ludu, np. w Świtezi), różne postaci narratora, łączenie liryki z epiką, jako że ballada jest gatunkiem epicko--lirycznym, liczne powtórzenia, anafory itp.

Młody romantyk nie chciał i nie mógł być rozsądny w pętach niewoli. Nie mógł być także szczęśliwy, skoro „szczęścia nie było w ojczyźnie", jak mówi poeta w Konradzie Wallenrodzie. Bohater tej powieści poetyckiej postanawia poświęcić swe życie dla ojczyzny.

Do czynów desperackich młodego Alfa-Waltera popycha starzec Halban. To on go wychowuje, kształci jego postawę patriotyczną, uczucie nienawiści do wroga, przekonanie o konieczności dokonania zemsty na najeźdźcy; to w jego pieśniach mistrz krzyżacki, Konrad Wallenrod,

185

odnajduje wiarę w zwycięstwo i sposób walki. Wallenrod, jak przystało na romantyka, nie potrafi żyć w niewoli, mimo szczęścia osobistego w małżeństwie z Aldoną. Jego naród w otwartej walce rycerskiej z silniejszym przeciwnikiem nie ma szans. W imię machiavellicznej zasady „cel uświęca środki" Konrad postanawia zmierzyć się z wrogiem sam,na drodze podstępu, ponieważ bronią niewolników może być tylko zdrada.

Konrad Wallenrod, wielki indywidualista, wypełniony żarem wewnętrznej mocy, dumny i pyszny, jest jednocześnie człowiekiem głęboko nieszczęśliwym. Świadomość konieczności spełnienia okrutnej misji niszczy jego spokój. Rozterki i niepokoje Konrada, szalone słowa, dziwne zachowanie, alkohol — wszystko to stwarza ryzyko zdemaskowania go. Odzywa się w nim sumienie, budzi współczucie dla wroga. Dlatego po wypełnieniu roli mściciela krzywd własnego narodu powie: „Dość już zemsty,/! Niemcy są ludzie". Pokonanie przeciwnika nie uczyniło go szczęśliwym, los jego jest losem tragicznym. Walka ponad siły jednostki musiała ją samą zniszczyć, bowiem była to walka wbrew naturze (ofiara z życia i szczęścia osobistego) i wbrew honorowi, który dla średniowiecznego rycerza znaczy] więcej niż życie.

Tajemniczości losów Konrada odpowiada forma dzieła. Powieść poetycką charakteryzuje bowiem fragmentaryczność, brak chronologii zdarzeń, tragiczny bohater skłócony ze światem, łączenie partii epickich z lirycznymi i dramatycznymi.

Wybitną powieścią poetycką jest Maria Antoniego Malczewskiego (1793—1826). Dojdzie w niej do głosu skrajny indywidualizm i głęboka wrażliwość moralna oraz filozoficzna poety. Rozpacz Wacława, głównego bohatera utworu, po stracie żony, skrytobójczo Wmordo-wanej z polecenia jej teścia, wojewody, jest tak wielka, że świat, który zabija miłość, wydaje mu się tylko godny pogardy, nienawiści i zemsty, a życie traci sens.

Walkę z tym światem rozpoczną kolejni bohaterowie romantyczni, zwłaszcza wielcy indywidualiści z dramatów Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego.

Seweryn Goszczyński (1801—1876), poeta powstania listopadowego i jego uczestnik, a także reprezentant w literaturze tzw. szkoły ukraińskiej, napisał powieść poetycką pt. Zamek kaniowski. Tematem jej jest rzeź humańska, przedstawiona jako sprawiedliwy bunt chłopski przeciwko szlachcie. Wiele drastycznych scen obrazuje dzikość ludzi

186

prostych, miotanych namiętnościami. Utwór ten miał ukazać groźną przeszłość ku przestrodze potomnym.

Powieści poetyckie młodego Juliusza Słowackiego nawiązują tematycznie do powieści Mickiewicza (Hugo), do Byrona i Goszczyńskie-go (Żmija, Mnich, Arab), do Malczewskiego (powieść historyczna Jan Bielecki). Najlepszą pod względem artystycznym jest powieść poetycka pt. Lambro. Stworzył w niej poeta własną wizję bohatera porażonego „chorobą wieku". Jest to „opiumista", który sposobem Wallenroda chce ratować ojczyznę. Słowacki uczynił go symbolem bezskutecznych usiłowań, „wcieleniem szyderstwa losu".

Z balladami romantycznymi formą, z Marią Malczewskiego tematem wiąże się część IV Dziadów Mickiewicza. Wypełnia ją pośmiertna spowiedź młodego kochanka—samobójcy, który musi co roku pojawiać się na ziemi w postaci upiora, by ponownie przeżyć swoje cierpienie i popełnić samobójstwo. Przyczynę jego cierpień poznajemy z ballady Upiór, dodanej do części II Dziadów. Część IV natomiast stanowi realizację swoistej kary za grzechy, szczególnie za to, że bohater dramatu swą psychikę zatruł rozczytywaniem się w książkach „zdradzieckich" Rous-seau, Goethego, Musseta. Wiara w idealną miłość doprowadziła Gustawa do grzesznej, samobójczej śmierci.

Kult uczucia, wyrażony w tym dramacie, ma związek z przeżyciami osobistymi poety, z jego nieszczęśliwą miłością do Maryli Wereszcza-kówny.

Problem antagonizmu między pokoleniem starym a młodym ostro zarysowany został w części III Dziadów. Młodych „niewinnie cierpiących" pokazuje poeta jako ludzi szlachetnych, pełnych patriotycznego zapału do walki z wrogiem. (Prolog, scena l akt I). Z kolei Salon warszawski charakteryzuje społeczeństwo starych (pseudoklasyków) jako ludzi pogodzonych z niewolą, zobojętniałych na sprawy narodu i ojczyzny. To społeczeństwo właśnie zamykało okiennice na trasie pochodu podchorążych, idących do walki w 1830 r. A mimo to Wysocki powiada:

Nasz naród jak lawa,

Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi; Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.

Salon warszawski

187

W części III Dziadów martyrologia narodu nie interesuje towarzystwa przy stoliku. Opowieściami o losach męczenników przejmują się tylko młodzi (towarzystwo przy drzwiach). Ich zapał do walki i działania patriotycznego pokazuje także dramat Juliusza Słowackiego Kordian. Spiskowców powstrzymuje jednak od podjęcia konkretnego czynu wzgląd na tradycję, ideały chrześcijańskiej i rycerskiej kultury oraz przysięga wojskowa.

Wyidealizowany obraz przeszłości doprowadzał często do uznawania narzuconego Polsce króla—uzurpatora. Tę lojalność wobec obcej władzy potępiło życie, gdy w marszu podchorążych przez Warszawę zabici zostali generałowie, chcący powstrzymać walczących w imię wierności wobec króla Polski, Mikołaja. Tę lojalność potępiła także literatura. W Kordianie główny bohater jako jedyny nie poddaje się argumentom Prezesa, jest bowiem przekonany, że wierność ideałom tradycji i przysiędze wojskowej nie dotyczy władzy, której legalności uznać nie sposób. Dlatego Kordian postanawia sam zgładzić cara, ale i on w ostatecznym momencie załamuje się, ponieważ ulega wizjom, które zbrodni-czość jego czynu wyolbrzymiają. Spiskowcy natomiast uznali zabójstwo Mikołaja za czyn sprzeczny z etyką chrześcijańską, z brakiem tradycji królobójstwa w Polsce i honorem polskiego oficera. Kordian odrzucił te racje w imię racji politycznych. W Polsce pozbawionej własnej siły wojskowej jedyną drogą było, jego zdaniem, samemu zdecydować się na czyn odważny, utożsamić swój los z losem ojczyzny.

Swój los z losem ojczyzny łączy także Konrad z części III Dziadów. Jako poeta i artysta czuje w sobie moc kreacji świata, nie waha się mierzyć z Bogiem w walce o władzę nad ludźmi, którymi chce pokierować w imię patriotycznych racji. W Wielkiej Improwizacji ^ckiewicz czyni bohatera buntownikiem na miarę mitologicznego Prometeusza. Główne jednak zagadnienia filozoficzne dramatu zawiera scena V Widzenie Księdza Piotra. Podobnie jak Konrad, ksiądz chce uratować naród. Pokora jego zostaje nagrodzona: ogląda wizję przyszłej Polski i całej ludzkości. Poeta, tworząc obraz Polski jako „Chrystusa narodów", dawał wiarę w jej odrodzenie. Polska cierpi za ludzkość, jak cierpiał Chrystus, aby zmartwychwstać wraz z innymi narodami. Mesja-nizm Mickiewiczowski nie był nacjonalistyczny, ponieważ nie postulował osiągnięcia wielkości własnego narodu kosztem innych nacji. Poeta zawsze stawiał Polaków w awangardzie narodów zniewolonych, traktując ich sprawę jak własną. Świadomość, że sprawa Polski to sprawa całej

188

.Europy, znalazła także wyraz w jego publicystyce (artykuły w „Trybunie Ludów") oraz w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.

Juliusz Słowacki w Kordianie przedstawił bardziej radykalną wersję mesjanizmu niż Mickiewicz. Hasło „Polska Winkelriedem narodów" — oznacza, że naród może odzyskać wolność, ale poprzez czynną walkę, choćby straceńczą. Poetę niepokoiła koncepcja „umiarkowanych ugo-dowców", prowadząca w istocie rzeczy na pozycje kapitulanckie. Program ten bliski był takim gorącym przecież patriotom, jak Adam Czar-toryski czy Joachim Lelewel, którzy wierzyli w skuteczność dyplomatycznych zabiegów. Surową ocenę przywódców narodu zawarł Słowacki w symbolicznych scenach Kordiana, w krytycznym świetle ukazał brak konsekwencji i zdecydowania w działaniu spiskowców. Aprobował postawę Kordiana i jego zamysł zgładzenia cara, ponieważ czyn heroiczny bez względu na swą skuteczność ma wartość moralną i hi-storiotwórczą.

Swoistym dopełnieniem determinacji bohatera dramatu Słowackiego jest pieśń VIII z poematu Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, wyodrębniona jako Grób Agamemnona. W utworze tym Słowacki żądał od narodu ofiar, jakich nie znała dotąd historia Polski.

Krytykował społeczeństwo, któremu zabrakło zdecydowania w walce o niepodległość. Poeta uważał, że dla zwycięstwa idei wolności lepiej poświęcić cały naród, niż ocalić go („smutne pół — rycerzy — żywych") dla życia w niewoli. Dlatego powołuje się na bohaterską żołnierską postawę spartańskiego króla Leonidasa, który jest wzorem patriotycznej ofiary, złożonej z własnego życia. Według Słowackiego, tylko heroizm (czasem heroiczne szaleństwo) stanowi siłę rozwojową historii i postępu.

Juliusz Słowacki jest twórcą nowoczesnego dramatu, w tym także historycznego. W poemacie pt. Beniowski, w którym w licznych partiach dygresyjnych ukazał swój stosunek do aktualnych spraw politycznych, literackich i emigracyjnych, akcja toczy się w czasach konfederacji barskiej. Konfederacji zostały poświęcone ponadto dramaty: Ksiądz Marek oraz Sen Srebrny Salomei, podejmujący problem koliszczyzny. W tle losów lirnika Wernyhory i jego wychowanka Sawy przewija się konflikt polsko-ukraiński.

Słowacki jest także autorem utworów dramatycznych o epoce odrodzenia (Mazepa, Jan Kazimierz, Zlota czaszka). Cykl historyczny za-

189

mykają dramaty o problemach bliskich współczesnym. Walkę o niepodległość w czasach Kościuszki podejmuje Horsztyński, problemy powstania listopadowego — Kordian, stosunki popowstaniowe — Fantazy. Pod maską dalekiej przeszłości w dramacie Lilia Weneda poeta unaocznia problematykę ideową, sens i istotę walki niepodległościowej. Do mroków legendarnej przeszłości sięga Słowacki w fantastycznej baśni, jaką jest dramat Balladyna. W tym poetycznym i tragicznym zarazem utworze o władzy przeplatają się motywy folklorystyczne, realistyczne z fantastycznymi, tragizm z komizmem (wpływy Shakespeare'a i Ariosta).

Dramatopisarzem wybitnym był także Zygmunt Krasiński. Jego Nie-Boska komedia to utwór wieloznaczny, zawierający wiele zagadnień

0 charakterze filozoficznym i społeczno-politycznym. Oprócz problemu
poezji romantycznej w życiu bohatera, oprócz ideowej dyskusji między
przywódcą obozu arystokratów a przywódcą obozu demokratów,
oprócz wizji końca świata i rewolucji — w dramacie ciekawie została
zarysowana sylwetka głównego bohatera oraz tragizm jego losów. Hra
bia Henryk należy do grona romantycznych egocentryków i egoty-
ków. Pyszny i dumny, nie potrafi wyrzec się niczego ze swych pragnień

1          złudzeń, zarówno w sferze poszukiwań ideału poezji, jak i podejmowa
nych prób obrony rycerskich wartości rodu. Tragizm jego tkwi w poczu
ciu własnej bezradności w obliczu nieszczęść rodzinnych (śmierć żony
i ślepota syna) oraz społecznych (klęska obozu arystokratów). Hrabia
Henryk, który jest jednostką nieprzeciętną, usiłuje przeciwstawić się
losowi. Mimo poczynań, motywowanych czy to egoizmem, czy szlachet
nością, nie może uratować ani siebie, ani innych. Popełnia samobójstwo.
Pozostaje jego przeciwnik — Pankracy. Ale i on nie unikWe sądu.
W dramacie Krasińskiego wszyscy zostaną potępieni, także ci, którzy
zbuntowali się przeciwko uciskowi i niesprawiedliwości. Dążyli do wol
ności, lecz ideały utopili w morzu krwi. Niewiele zatem różnili się od
swych przeciwników. Maria Janion uważa, że Pankracy i hrabia Henryk
reprezentują racje cząstkowe, które muszą ulec zagładzie w obliczu racji
uniwersalnej. Nawiązując tu do Heglowskiej koncepcji tragizmu, wska
zuje, że tą ostateczną racją w dramacie po objawieniu się Chrystusa-
-Mściciela jest „perspektywa na pojednanie".

W tym właśnie objawia się romantyczny prowidencjalizm Krasińskiego, czyli traktowanie historii jako procesu zależnego nie tyle od ludzkiego działania, ile od wyroków boskich. Dlatego w Me-boskiej

190

komedii zwycięża. Bóg, potępiający obie strony w imię chrześcijańskiego ładu przyszłości.

W cieniu wielkiej literatury emigracyjnej tworzył w kraju, w spokojnej Galicji, dramatopisarz, hrabia Aleksander Fredro. Świat szlachecki był dla niego światem żywym, a nie odległym i utraconym, jak dla Mickiewicza. W świetnych komediach przedstawiał Fredro życie codzienne dworku szlacheckiego, w sposób realistyczny nakreślił całą galerię postaci z tego środowiska. Nie są to wszelako, wzorem francuskim, molierowskim, typy określone jedną, identyfikującą je cechą. Postacie Zemsty czy Ślubów panieńskich są psychologicznie pogłębione. Świadczy o tym metamorfoza lekkomyślnego Gustawa ze Ślubów... w młodzieńca, którego stać na szczere, głębokie uczucie, oraz narodziny miłości w sercu wrażliwej i dobrej Anieli. Perypetie miłosne bohaterów komedii Fredry, wprawdzie dalekie od tych, jakie miały miejsce w wielkim dramacie romantycznym, bliskie są jednak epoce romantycznej. Zawsze bowiem wygrywa w nich uczucie (magnetyzm serc), a nie kontrakt, interes czy nakaz rodzicielski.

* **

Utworem odbiegającym swym charakterem od założeń literatury romantycznej jest Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Epopeja i jednocześnie poemat, poetycka baśń, a także utwór liryczny i epicki, miejscami dramatyczny, słowem — wykraczający poza określone ramy gatunkowe. Wbrew tradycji eposu greckiego nie ma w nim legendarnego lub historycznego bohatera. Jacek Soplica, szlachecki warchoł i „pali-woda", jest raczej antyherosem, sposobem romantycznym przemienionym w Konrada — bojownika oddanego służbie patriotycznej. Nie będąc jednak wielkim indywidualistą, lecz skromnym, cichym działaczem konspiracji politycznej, stanowi nowy typ bohatera romantycznego. Jako Ksiądz Robak organizuje i przygotowuje społeczeństwo do zbrojnego wystąpienia przeciw zaborcy.

Pan Tadeusz podtrzymuje tradycję eposu Homera w zakresie narracji i języka: wszechwiedzący narrator, szyk pełen porównań, zwłaszcza homeryckich, szczegółowe opisy przedmiotów (por. opis tarczy Achillesa i opis soplicowskiego serwisu). Wbrew tradycji poetycką wzniosłość eposu poddaje poeta zabiegowi deziluzji, tzn. obnaża zwykłość tam, gdzie postrzegano poezję (Zosię zobaczy Hrabia jako Dianę

191

z rogiem Amaltei, potem jako gęsiarkę z marchewką w ręku). W ten sposób poszerza autor epopeję o elementy poematu heroikomicznego, co powoduje zderzenie wysokiego stylu eposu z błahą treścią, dotyczącą spraw pospolitych. Ironia i humor w tym właśnie mają swoje źródło. Bogato reprezentowane w utworze opisy, zwłaszcza przyrody, wzbogacają epopeję o elementy poematu opisowego (opis poranka, wschodu i zachodu słońca, burzy, sadu, grzybobrania, polowania, uczty, gospodarstwa itp.). Wbrew tradycji nie ma w Panu Tadeuszu świata bogów, którzy rządziliby postępowaniem ludzi, ani żadnego fatum. Zgodnie natomiast z późniejszymi zmianami dokonanymi przez epos rycerski, ludowy, renesansowy, Mickiewicz wprowadza wątki i epizody awanturnicze (zabójstwo Stolnika, działalność Gerwazego, zajazd). Epopeja Mickiewicza, wbrew tradycji gatunku, nie sięga do dalekiej przeszłości. Świat dzieła to w zasadzie kraj lat dziecinnych poety, którego dawność przypomina przymiotnik „ostatni". Zgodnie zaś z wymogiem epopei autor przedstawia naród w przełomowym, doniosłym momencie. W Panu Tadeuszu dobiega kresu świat feudalny. Na scenę dziejów Polski wchodzi pokolenie młodzieży walczącej pod Napoleonem o wolność Polski postępowej, uwłaszczającej chłopów.

Mimo że zmiany te nastąpiły pół wieku później, wierzymy poecie, że już nadchodzi Polska szczęśliwa i sprawiedliwa. Jest to zgodne z poetyką baśni, bowiem baśnią także wydaje się Pan Tadeusz. Realizm szczegółu i konkret stanowią bazę porównań i metafor. Cały świat przedstawiony jest w istocie piękniejszy niż rzeczywistość. Poeta zastosował plastyczne, muzyczne i malarskie środki opisu. Wszystko w utworze mieni się barwami, tonowanymi zgodnie z perspektywą widzenia, muzyka ciszy wieczoru harmonijnie spaja człowieka z naturą, plastyka opisów krajobrazu idealizuje ojczyznę. Przyroda jest bez przerwy antropomorfizo-wana i personifikowana. Uroda świata, jego poetyckość i baśniowość, realizm i dramatyzm — wszystko to ujęte jest w piękną formę językową. To język poematu każe nam kochać naturę, miłować ojczyznę i polskość. Dzięki językowi miłości, liryzmu i humoru wady Polaków i ich niegodne czyny jawią się jako zło obłaskawione, swojskie, godne przebaczenia i... „ostatnie".

W czasach romantyzmu bujnie rozwijała się twórczość'liryczna.

192

Liryka romantyczna to nie tylko patriotyczna poezja tyrtejska, opiewająca waleczne czyny bohaterów i zachęcająca do walki o wolność, jak wiersze Mickiewicza: Reduta Ordona, Śmierć pułkownika (o Emilii Plater), Do matki Polki oraz Słowackiego: Sowiński w okopach Woli, Uspokojenie (poetycka wizja Starego Miasta ewokująca rewolucyjne tradycje Warszawy), Kulik, Pieśń legionu litewskiego. Poezja romantyczna to także wiersze filozoficzne, miłosne i autobiograficzne: Słowackiego — Testament mój, Rozłączenie, W pamiętniku Zofii Bobrówny; Mickiewicza — Polały się Izy..., Nad wodą wielką i czystą..., sonety Do Laury, Niepewność oraz cykl Sonetów odeskich \ Sonetów krymskich.

Romantycy dużo podróżowali. Lubili podróże egzotyczne, które traktowali jako element uzupełniający wykształcenie. Sonety krymskie Mickiewicza są „pamiętnikiem lirycznym", utrwalającym wrażenia i przeżycia z dwumiesięcznej wycieczki poety na Krym w 1825 r. Stepy Akermańskie, Żegluga, Burza, Widok gór ze stepu Kozłowa, Czatyrdah, Bakczysaraj składają się na panoramę Krymu. Charakteryzuje je i romantyczne poczucie samotności, i połączenie przeżyć z opisem realiów świata orientalnego, i poetyckie, baśniowe obrazy widoków stepów, gór, morza, i piękno przyrody, i orientalne słownictwo.

Liryka romantyczna wprowadza do literatury inny sposób odczuwania świata. Na przykład miłość romantycy pojmowali jako symbiozę dusz złączonych na zawsze, aż poza grób, ale jakby poza instytucją małżeńską. Spełnienie się miłości w małżeństwie zabijało to uczucie, pozbawiało je wzniosłości (por. miłość w Nie-Boskiej komedii).

Juliusz Słowacki, obok liryki osobistej, uprawiał wierszowany gatunek epicki. W poemacie miłosnym W Szwajcarii Słowacki przedstawił dzieje miłości przerwanej przedwczesną śmiercią młodej kobiety. Utwór przesycony jest smutkiem i głębokim żalem za straconym szczęściem, melancholią płynącą zarówno ze stanów duchowych bohatera, jak i z opisów piękna alpejskiej przyrody. Utwór ten miał podtekst autobiograficzny. Poeta wyraził w nim pośrednio swoje uczucia do młodziutkiej Marii Wodzińskiej.

Liryka Słowackiego stanowi także wykładnię poglądów historiozoficznych poety, których podstawą jest filozofia genezyjska, sformułowana w dziele Genezis z Ducha. Podmiot liryczny w wierszach ma poczucie tragicznego rozdarcia wewnętrznego, spowodowanego sprzecznymi zadaniami — realizacją posłannictwa ducha i obowiązków ziemskich (Anioł ognisty — mój aniol lewy, Do matki, Dajcie mi tylko jedną ziemi milę) •

193

Oryginalnym poetą romantycznym, którego twórczość cechowało programowe nowatorstwo, był Cyprian Norwid.

Na poezję Norwida patrzeć można z dwóch perspektyw: stosunku do sztuki i stosunku do narodu. Wiersz Polka unaocznia, że poeta w swej postawie wobec piękna bliski był romantykom, mimo iż inaczej podchodził do zadań sztuki. W wierszu tym piękność Polki opiewają dwaj harfiarze: pierwszy podkreśla jej wygląd, piękne lica, krasę, ubiór, drugi —jej powagę, dostojeństwo połączone ze smutkiem i cierpieniem. Norwid opowiada się po stronie piękna wewnętrznego, piękna, w którym jest prawda. Ta właśnie „prawda żywa", której hołdowali romantycy, stała się treścią wiersza W Weronie. Poeta nawiązuje w nim do dziejów miłości Romea i Julii, potomków skłóconych rodów Montekich i Capulettich. Losy kochanków były tematem tragedii Shakespeare'a, polskiego poetę zaś fascynuje trwanie legendy o wielkiej miłości i stosunek do niej wyrażany przez ludzi nad grobem Romea i Julii. Ironicznie skomentowana nieczułość ludzi mądrych i uczonych przeciwstawiona została przyrodzie, współczującej i rozumiejącej tragizm ludzkich losów.

Wiersze Norwida o ludziach wielkich: Coś ty Atenom zrobi!, Sokratesie..., Do obywatela Johna Brown, Fortepian Chopina, Bema pamięci żałobny — rapsod, przypominają rolę wybitnych jednostek w historii ludzkości. Ich czyny wyprzedzały epokę — nie były więc rozumiane i doceniane przez współczesnych. Dopiero po śmierci toczono boje o sławę po nich lub miejsce pochówku. Wprawdzie bohater utworu Fortepian Chopina już za życia cieszył się uznaniem, jednakże i jego sztuka została znieważona przez akt wyrzucenia fortepianu przez Kozaków na bruk w czasie powstania styczniowego. Czyn ten, godny wszak potępienia, w wierszu Norwida nabiera znaczenia nieuniknionej ,,defe-nestracji", czyli destrukcji, bez której muzyka Chopina niemogłaby się odrodzić i dalej żyć. Wielkość jego muzyki upatruje poeta w wyrażaniu przez nią istoty polskości — połączenia pierwiastka narodowego i ogólnoludzkiego. Poeta przywołuje mit Orfeusza, którego rozszarpały Me-nady za to, że wybrał jedyną miłość — Eurydykę, odwołuje się do tradycji religijnej — przemienienia Chrystusa na górze Tabor, i do ideału klasycznego piękna — Pigmaliona. Wartości, których nosicielami są przypomniane postaci, tkwią, zdaniem poety, w muzyce wielkiego Polaka.

Arcydziełem poetyckim Norwida jest wiersz Bema pamięci żałobny

194

;— rapsod. Zespolił w nim poeta w sposób harmonijny symbolikę wielkiej idei z artyzmem poetyckich środków muzycznych i plastycznych. Kondukt pogrzebowy Bema, opisany z perspektywy dwóch tradycji (antycznej i rycerskiej, chrześcijańskiej), przekracza grób i idzie dalej w przyszłość, niosąc wolnościowe idee Bema.

Norwid odbierany był jako poeta niełatwy i nowoczesny. Nikt, jak on, nie operował trudną do rozszyfrowania metaforą, przemilczeniem, skrótem, wierszem wolnym. Dystansując się od twórczości Mickiewicza, tworzył oryginalną poezję i teorię sztuki — twórczego piękna pracy. Cenił fizyczny wysiłek w sztuce — rzeźbie, malarstwie, sztuce użytkowej. Łączył użyteczność z pięknem, a twórczy trud w pocie czoła uzasadniał religijną potrzebą odkupienia człowieka.

* **

Po upadku powstania listopadowego, kiedy to literatura polska bujnie kwitła na emigracji, w kraju pozostali nieliczni twórcy. W zaborze austriackim Seweryn Goszczyński, współorganizator spisku podchorążych z 1830 r., założył tajną organizację patriotyczną Stowarzyszenie Ludu Polskiego. Goszczyński łączył działalność literacką, głównie publicystyczną, z działalnością polityczną. Oprócz wierszy o tematyce żołnierskiej, patriotycznej i rewolucyjnej pozostawił rozprawę Nowa epoka poezji polskiej, w której zaatakował twórczość Fredry.

Z lwowskim ośrodkiem kulturalnym związany był wybitny poeta romantyzmu krajowego, Kornel Ujejski, twórca Maratonu i Skarg Jeremiego. Autorem wielu wierszy i pieśni żołnierskich o tematyce niepodległościowej był Mieczysław Romanowski.

W Rzeczypospolitej Krakowskiej tworzył Gustaw Ehrenberg, znany jako autor pieśni Szlachta w roku 1831 (Gdy naród do boju...). Z Uniwersytetem Jagiellońskim był związany Wincenty Poi, który wydał takie zbiory poetyckie, jak Pieśni Janusza i Pieśń o ziemi naszej.

W zaborze pruskim najwybitniejszym poetą był Ryszard Berwińs-ki. Za działalność patriotyczną więziły go władze austriackie i pruskie. Jego dramatyczne wiersze zawierały rewolucyjną treść w kunsztownej formie poetyckiej.

W zaborze rosyjskim pisał na nutę ludową Teofil Lenartowicz, nazwany „lirnikiem mazowieckim". Wydał on m. in. takie zbiory wierszy, jak Lirenka, Nowa lirenka, Polska ziemia w obrazach, Piosenki

195

wiejskie dla ochronek. Podobną poezję tworzył Władysław Syro-komla (Ludwik Kondratowicz), związany z Wilnem i okolicą (Gawędy i rymy ulotne).

Rozwijającej się wokół stronnictw politycznych publicystyce filozoficznej, społecznej i literackiej na emigracji sekundowała publicystyka krajowa. W zaborze pruskim uprawiał ją Edward Dembowski, w rosyjskim — Narcyza Żmichowska i Henryk Kamieński, w Wilnie — Szymon Konarski i Piotr Ściegienny.

W czasach romantyzmu działali August Cieszkowski, Bronisław Trentowski, Karol Libelt — twórcy filozofii narodowej.

*

**

Prócz poezji, publicystyki i myśli filozoficznej rozwijała się w kraju proza powieściowa. Polską powieść reprezentuje Józef Ignacy Kraszewski, który swą bogatą twórczością oraz działalnością publicystyczną i obywatelską zastąpił wiele zlikwidowanych przez zaborcę instytucji kulturalnych. Kraszewski jest m. in. autorem powieści obyczajowych (Latarnia czarnoksięska), ludowych (Ulana, Chata za wsią) i społecznych (Ostatni z Siekierzyńskich, Powieść bez tytułu).

W świadomości kulturalnej Polaków pisarz ten funkcjonuje jednak głównie jako autor powieści historycznych. Wydawał je lat kilkadziesiąt, zapoznając naród z jego historią, o której w szkole mówić nie było wolno. Największą popularnością cieszą się powieści saskie: Hrabina Cosel, Brtihl, Z siedmioletniej wojny oraz powieść sięgająca polskiej prehistorii, Stara baśń.

W jego ślady poszedł Józef Korzeniowski. Do najwybitniejszych jego powieści należy Kollokacja. Przedstawił w niej pisarz ^satyrycznym kształcie obraz życia ziemiańskiego na Wołyniu.

Korzeniowski napisał także kilka powieści poświęconych miastu, w których ukazał galerię postaci z różnych środowisk ( Wędrówki oryginała, Krewni, Garbaty i innej.

Romantyzm był złotym wiekiem poezji polskiej. Najwybitniejsi jego przedstawiciele wzbogacili naszą literaturę narodową arcydziełami liry-

196

cznymi, a ponadto dramatycznymi i epickimi. Romantycy mieszali rodzaje i gatunki literackie. Typowo romantyczne zasady poetyki realizowali w poemacie dygresyjnym, poemacie historiozoficznym, stylizowanej prozie romantycznej, a nade wszystko w dramacie romantycznym, w którym nie respektowali reguły trzech jedności. Dramat romantyczny charaktryzowała luźna kompozycja, łączenie elementów epickich z lirycznymi, wątków fantastycznych z realistycznymi, tragizmu z komizmem, patosu z groteską. Ten swoisty synkretyzm pozwalał ukazywać antynomiczne idee i różnorodne racje.

Obok typowo romantycznych gatunków w omawianej epoce rozwijała się powieść obyczajowa i historyczna, gawęda szlachecka, komedia obyczajowa i kostiumowo-historyczna oraz różne odmiany liryki.

NOTKI BIOGRAFICZNE

Aleksander Fredro żył w latach 1793—1876. Urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej, która dzięki gospodarności ojca wzbogaciła się i uzyskała austriacki tytuł hrabiowski. Fredro kształcił się w domu. W 1809 r. na ochotnika wstąpił do szeregów dowodzonych przez księcia Józefa Poniatowskiego i wziął udział w wyprawie Napoleona na Moskwę. Za bohaterską postawę otrzymał krzyż Virtuti Militari oraz order Legii Honorowej. Doświadczenia wojenne przedstawił w pamiętniku Tr:y po tr:y oraz kilku komediach, m. in. w Damach i huzarach. W 1828 r. Fredro poślubił Zofię Skarbkową. W powstaniu listopadowym udziału nie wziął, ponieważ miał do niego stosunek niechętny. Jednakże uczuciom patriotycznym dał wyraz w pracach Obywatelskiego Komitetu Pomocy dla Powstania, który został utworzony we Lwowie. W latach 1832—1848 brał czynny udział w życiu polityczno-społecznym Galicji, pełniąc liczne funkcje w reprezentacjach samorządowych i rządowych, m. in. w Sejmie Stanowym.

Fredro nie pisał regularnie: były okresy płodne i okresy milczenia. Najdłuższą przerwę spowodowało poczucie rozminięcia się z romantyzmem emigracyjnym i ostra krytyka dzieł pisarza przez romantyków. S. Goszczyński zarzucał pisarzowi kosmopolityzm i nie dopatrzył się w jego twórczości ducha narodowego. W latach 1818—1835 powstały takie dzieła Fredry, jak Pan Geldhab, Mąż i żona, Cudzoziemczyzna, Pan Jowialski, Śluby panieńskie, Zemsta, Dożywocie. W okresie milczenia Fredro pisał niewiele i nic nie publikował. Drugi okres twórczy to lata 1855—1868. Powstają wówczas takie sztuki, jak Wielki czlowiek do małych interesów, Co tu klopotu!, Ożenić się nie mogę, Rewolwer, Godzien litości. W utworach tych poeta położył nacisk na bogacenie się ludzi reprezentujących "Owe społeczne siły oraz zmienił technikę komponowania postaci. Fredro był także twórcą poematów, bajek (Paweł i Gawel, Małpa w kąpieli), opowiadań i aforyzmów.

Zmarł w okresie, gdy wyrosło nowe pokolenie, które mało go znało. Hołd jego talentowi oddali jednak potomni. Sztuki Fredry, często wystawiane, zyskały dużą popularność. Prochy ich twórcy spoczywają w kościele w Rudkach koło Lwowa, dawnej posiadłości Fredry.

197

Zygmunt Krasiński żył w latach 1812—1859. Był wybitnym poetą, dramaturgiem, filozofem i epistolografem. Na życie poety ogromny wpływ wywarł ojciec, hrabia Wincenty Krasiński, były generał napoleoński w służbie carskiej. Zygmunt otrzymał solidne w\-kształcenie, głównie domowe. Wydział prawa Uniwersytetu Warszawskiego opuścił w 1829 r. z powodu postawy kolegów, którzy go bojkotowali, ponieważ nie uczestniczył w manifestacjach patriotycznych. Nie wiedząc, co wybrać — powinność patriotyczną czy posłuszeństwo wobec ojca, zakazującego narażania się władzom — wyjechał do Szwajcarii. Kontaktował się z Mickiewiczem. Zaprzyjaźnił z Anglikiem, Henrykiem Reeve'em, z którym rozwinął bogatą korespondencje. W powstaniu listopadowym udziału nie wziął, powstrzymany przez ojca. Wewnętrzną walkę między miłością synowską i posłuszeństwem a miłością do ojczyzny i służbą dla niej wyraził w wielu utworach i listach do przyjaciół i znajomych. Wątki autobiograficzne są m. in. obecne w Nie-Boskiej komedii i Irydionie.

Większość życia spędził poeta we Włoszech i we Francji. Wiele razy przebywał w ośrodkach kuracyjnych. Zdrowie miał wątłe, a złe samopoczucie pogłębiały częste interwencje ojca w jego życie osobiste. Dla podtrzymania ciągłości rodu zmuszony został do poślubienia Elizy Branickiej, dla której, mimo jej cnót, nie przerwał głośnego romansu z Delfina Potocką, adresatką wielu jego listów.

W publicystyce i korespondencji przedstawił swe poglądy filozoficzne, społeczne i nowe, katastroficzne idee. Zaniepokojony sytuacją rewolucyjną, wydał w 1845 r. Psalmy przyszłości. W poemacie Przedświt zawarł koncepcję mesjanizmu narodowego, połączoną z konserwatywną teorią społeczną, co doprowadziło go w końcu do potępienia zbrojnej walki niepodległościowej.

Po śmierci ciało poety złożono w rodzinnej Opinogórze koło Ciechanowa, gdzie obecnie znajduje się Muzeum Romantyzmu.

Józef Ignacy Kraszewski (pseud. Bolesławita) żył w latach 1812—1887. Był powieściopisa-rzem, poetą, krytykiem literackim, publicystą, dziennikarzem, działaczem społecznym i politycznym. Studiował literaturę na Uniwersytecie Wileńskim. W 1830 r. został aresztowany za udział w tajnym związku młodzieży. Zwolniono go w 1832 r. dzięki staraniom rodziny. Gospodarował na Wołyniu. Tworzył powieści i pisał artykuły do czasopism. W 1859 r. objął redakcję „Gazety Codziennej" (później „Polskiej"). W 1863 r. wyjechał do Drezna. Do kraju nadsyłał korespondencję, swoje książki, artykuły. Do 187tfr. prowadził działalność polityczną, skierowaną przeciw konserwatystom. Oskarżony o szpiegostwo, osadzony został w Magdeburgu. Ostatnie lata życia spędził we Włoszech i Szwajcarii. W licznych utworach zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa oraz naszej narodowej przeszłości.

W powieściopisarstwie Kraszewskiego wyróżnić można trzy okresy: młodzieńczy (1830—1838), wołyńsko-warszawski (1838—1863) i okres drezdeński (od 1863 r.). Po cyklu powieści współczesnych i ludowych ostatni okres twórczości obfitował w powieści historyczne, dotyczące zarówno czasów starożytnych (Rzym za Nerona), XV wieku (Krzyżacy 1410), wieku XVIII (trylogia saska oraz późniejsze Saskie ostatki) i inne, jak np. Sto diabłów, Macocha, Warszawa 1794 itp. Był autorem około 400 dzieł. Został pochowany w grobach zasłużonych Na Skałce w Krakowie.

198

Adam Mickiewicz żył w latach 1798—1855. Studiował na Wydziale Literatury Uniwersytetu Wileńskiego. Ze studiów wyniósł dobre przygotowanie humanistyczne w zakresie filozofii klasycznej, historii, teorii poezji, uzupełnione samokształceniem w Towarzystwie Filomatów, później Filaretów. Przeżył głęboką, nieszczęśliwą miłość do Maryli Weresz-czakówny, która w 1821 r. wyszła za mąż, za hrabiego Puttkamera. Jego dramat osobisty znalazł wyraz w wielu lirykach miłosnych oraz w II i IV cz. Dziadów. Represjonowany za udział w stowarzyszeniach uznanych za nielegalne i wrogie zaborcy, znalazł się w głębi Rosji. W czasie krótkiego pobytu w Moskwie i Petersburgu zaprzyjaźnił się z Rosjanami—dekabrystami. Skierowany do Odessy, zwiedził Krym, a swe wrażenia opisał w Sonetach krymskich. W 1828 r. wydał Konrada Wallenroda. Gdy udało mu się wyjechać z Rosji, zaczął podróżować po Europie, gdzie spotykał się z wybitnymi romantykami, m. in. Goethem, Schillerem i A. W. Schleglem. W Szwajcarii odbył wycieczkę w Alpy z Zygmuntem Krasińskim. Wybuch powstania listopadowego zastał poetę w Rzymie. Do Wielkopolski dotarł zbyt późno, by zdążyć przedrzeć się do powstania przed jego klęską. Od 1832 r. przebywał w Paryżu, gdzie powstała większość jego utworów: Dziadów część III, Księgi narodu polskiego i' pielgrzymstwa polskiego. Pan Tadeusz. W 1834 r. ożenił się z Celiną Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci. Był wykładowcą w Akademii Literatury w Lozannie, później w College de France w Paryżu. W 1841 r. związał się z Andrzejem Towiańskim i stał się głosicielem „Sprawy Bożej". Po zerwaniu z towiańszczyzną zorganizował Legion Polski, z którym wyruszył do Mediolanu, głosząc sformułowane w Składzie zasad postępowe, demokratyczne idee (nadanie chłopom ziemi w wolnym kraju, powszechność praw obywatelskich, równouprawnienie kobiet i Żydów). Mickiewicz zmarł w Stambule, gdzie usiłował wesprzeć akcję formowania się legionów polskich do walki z Rosją. Zwłoki, przewiezione do Francji, zostały pochowane na cmentarzu w Montmo-rency. W 1890 r. zabrano je do Polski i złożono w katedrze wawelskiej.

Cyprian Norwid żył w latach 1821 —1883. Był poetą, prozaikiem, dramatopisarzem, rzeźbiarzem i malarzem. Lata szkolne spędził w Warszawie. Od 1840 r. zamieszczał poezje w czasopismach. W 1842 r. wyjechał z Polski. Podjął studia we Włoszech. W 1846 r. przesiedział miesiąc w więzieniu w Berlinie, oskarżony o działalność na rzecz wydarzeń rewolucyjnych w kraju. Nabawił się tam głuchoty. Stamtąd wyjechał do Brukseli, później do Rzymu i Paryża. W 1848 r. przeciwstawił się poglądom politycznym Mickiewicza, zawartym w Skladzie zasad, oraz jego koncepcji romantyzmu. Doceniał jednak znaczenie i wielkość poezji romantycznej. W jego poglądach widać wpływy Krasińskiego oraz filozofów polskich, Cieszkowskiego i Trentowskiego. Na twórczość Norwida oddziałały również niepowodzenia osobiste (nieodwzajemniona miłość do Marii Kalergis). W 1852 r. wyjechał do Ameryki. Zarabiał na życie rysunkiem i rzeźbą. Po dwóch latach wrócił do Paryża. Znany był jako człowiek o oryginalnej osobowości i umysłowości, trochę dziwak, dobry rysownik, autor akwarel i akwafort. Był autorem poematów, nowel, traktatów, dramatów, wierszy lirycznych oraz tłumaczem utworów Dantego, Shakespeare'a i Byro-na. Wydał poematy, m. in. Quidam, Promethidion i eseje Czarne kwiaty i Biale kwiaty. W latach 1857—1865 opracował zbiór wierszy Vade-mecum, ale z jego wydaniem miał kłopoty. Prócz tego napisał dramaty: Wanda, Krakus, Kleopatra i Cezar, Pierścień wielkiej damy. Spuściznę pisarską po Norwidzie odkrył i wydał w całości w okresie Młodej Polski Zenon Przesmycki (Miriam).

199