skladnia

się najczęściej z kilku wyrazów powiązanych ze sobą treściowo i gramatycznie, tylko bowiem taki zespół wyrazów ma wartość komunikatywną.

Zdanie i równoważnik zdania

W wypowiedzeniach przeważnie występuje czasownik w formie osobowej, za pomocą którego orzekamy o czynności, stanie lub właściwości kogoś lub czegoś, np. osoby lub rzeczy. Takie wypowiedzenia nazywamy zdaniami, np.:

Saperzy budują most.

Robotnicy odpoczywają po pracy.

Drzewa już się zazieleniły.

Czasownik w formie osobowej pełni w zdaniu funkcję orzeczenia, zależnego gramatycznie od podmiotu, np. Robotnik pracował. Robotnica pracowała. Robotnicy pracowali. Robotnice pracowały.

Niekiedy sam czasownik w formie osobowej tworzy zdanie, np. Czytam. Odpoczywamy.

Ze stanowiska gramatycznego możemy więc określić zdanie jako czasownik w formie osobowej lub zespół wyrazów, który zawiera formę osobową czasownika, tworzy sensowną całość i ma strukturę zgodną z obowiązującymi w gramatyce normami.

Niekiedy zamiast zdań używamy wypowiedzeń, w których nie ma osobowej formy czasownika, np.:

Za minutę odjazd pociągu.

Zawodnicy zgłoszeni do biegu na 5 kilimetrów na start!

Odmaszerować!

Kto tam?

Wypowiedzenia takie, choć formalnie różnią się od zdań, są powszechnie zrozumiałe i odpowiadają zdaniom pod względem treściowym. Zamiast na przykład powiedzieć: Za minutę odjazd pociągu — mo-

43

żerny sformułować zdanie: Za minutę odjeżdża pociąg — podobnie zamiast: Kto tam? — Kto puka? (itp.)

Tego typu wypowiedzenia nazywamy równoważnikami zdań.

Wypowiedzenie pojedyncze i złożone

Ze względu na liczbę orzeczeń, wyrażonych osobowymi formami czasowników, dzielimy zdania na pojedyncze i złożone. Zdanie pojedyncze zawiera jedno orzeczenie, zdanie złożone — dwa lub więcej orzeczeń. Zdanie złożone składa się zatem z dwu lub więcej zdań składowych. W związku z tym rozróżniamy zdania złożone dwuczłonowe i wieloczłonowe (dwukrotnie złożone i wielokrotnie złożone), np.:

Czytam książkę (zdanie pojedyncze)

Czytam książkę i robię notatki (zdanie złożone dwuczłonowe)

Czytam książkę i robię notatki, które ułatwiają mi pisanie referatu (zdanie złożone wieloczłonowe)

Wypowiedzenie złożone może być zbudowane bądź z samych zdań, bądź ze zdań i ich równoważników, bądź też z samych równoważników zdań, np.:

Co się stalo, to się nie odstanie.

Dobrze, że usłuchałeś mej rady.

Jaki pan, taki kram.

Budowa zdania pojedynczego

Zdanie dzieli się na części, którymi są wyrazy mające samodzielne znaczenie, tj. rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, liczebniki i zaimki.

Częściami zdania mogą być także połączenia wyrazów, mianowicie złożone formy gramatyczne, wyrażenia przyimkowe oraz wyrażenia i zwroty niepodzielne znaczeniowo, np.:

będę czytać, ubieram się, dwadzieścia pięć

(droga) do szkoły, (mieszkam) na wsi

Nowy Dwór, wyjść za mąż

Części zdania wiążą się w zespoły w stosunku współrzędnym, np. książki i zeszyty, lub niewspółrzędnym (nadrzędno-podrzędnym), np. czytam książkę.

W zespole części zdania w stosunku niewspółrzędnym, zwanym

44

związkiem, wyróżniamy człon nadrzędny — określany — i podrzędny — określający, np.:

piszę ← list,droga ← do szkoły, droga ← polna.

Stosunek członu podrzędnego (określającego) do nadrzędnego (określanego) może być trojaki:

a)      Człon podrzędny dostosowuje swą formę do członu nadrzędne
go, tzn. zgadza się z nim pod względem formy, np.:

mały chłopiec, mola dziewczynka, malego czlopca, mali chłopcy, małe dziewczynki (zgoda pod względem przypadku, liczby i rodzaju).

uczeń pracował, uczennica pracowała, uczniowie pracowali, uczennice pracowały (zgoda pod względem liczby i rodzaju).

Taki związek nazywamy związkiem zgody.

b)  Człon podrzędny występuje w określonym przypadku, wymaga
nym przez człon nadrzędny, np. czytam książkę, (biernik) nie czytam
książki (dopełniacz), zeszyt ucznia (dopełniacz).

Taki związek nazywamy związkiem rządu.

c)  Człon podrzędny nie zależy formalnie od członu nadrzędnego,
np. czytam głośno, szedł kulejąc.

Taki związek nazywamy związkiem przynależności.

Ten sam wyraz może być w strukturze zdania zarówno członem nadrzędnym, jak i podrzędnym, np.

Jan <- czyta <- książkę <- wypożyczoną «- z biblioteki.

Naczelne miejsce w strukturze zdania zajmują podmiot i orzeczenie. Wszystkie inne części zdania są bezpośrednio lub pośrednio zależne od podmiotu lub orzeczenia, określają je.

Zdanie dzieli się więc na grupę podmiotu, którą tworzy podmiot wraz z jego określeniami i grupę orzeczenia, którą tworzy orzeczenie wraz z określeniami, np:

We wrześniu cztery kilkutonowe głazy zatarasowały drogę na Śnieżkę.

Podmiot

Podmiot jest nadrzędną częścią zdania, oznaczającą to, o czym w zdaniu orzekamy za pomocą orzeczenia. Podmiot może oznaczać osoby, zwierzęta, rzeczy, zjawiska, o które pytamy kto? lub co?, np.:

Uczniowie wrócili z wycieczki (kto wrócił?). Wycieczka podobala się wszystkim (co się podobało?). Najczęściej w roli podmiotu występuje rzeczownik lub zaimek rze-czowny w mianowniku, np.:

Krysia uczy się świetnie. Ona jest bardzo zdolna.

W roli podmiotu mogą wystąpić także inne części mowy, jeśli mają znaczenie rzeczownika, np.:

Chorzy czekali na lekarza.

Czytać jest pożytecznie.

Często opuszczamy w zdaniu podmiot, jeśli możemy się go domyślić na podstawie formy orzeczenia lub na podstawie zdań poprzednich, np.:

Jutro pójdziemy na wycieczkę (my).

Nemeczek milczał. Był przeziębiony i kaszlał od kilku dni. Czyż miał przyznać się chłopcom, że jest chory? (on).

Osobliwą formę ma podmiot w takich zdaniach, jak:

Marka nie było w domu.

Wody przybywało coraz więcej.

Zabrakło nam pieniędzy.

W ogródku bawiło się pięć dziewczynek.

Wielu uczniów wybrało się na wycieczkę rowerową.

W zdaniach tych wyrazy, o których coś orzekamy, a więc pełniące funkcję podmiotu (Marka, wody, pieniędzy, dziewczynek, uczniów), występują w formie dopełniacza, a nie mianownika. O tym, że wyrazy te są podmiotami w podanych zdaniach, możemy się przekonać, porównując na przykład dwa następujące zdania, w których wypowiadamy się o Marku.

Marek był w domu.

Marka nie było w domu.

Są zdania, w których nie tylko nie ma wyrażonego podmiotu, ale także nie można się go domyślić ani na podstawie formy orzeczenia, ani na podstawie zdań poprzednich, np.:

46

Świtało.

Około południa wypogodziło się.

Kłuje mnie w boku.

Na weselu bawiono się hucznie.

Takie zdania nazywamy zdaniami bezpodmiotowymi.

Orzeczenie

Orzeczenie jest częścią zdania podrzędną tylko wobec podmiotu. Oznacza czynność lub stan tego, na co wskazuje podmiot, najczęściej czynność lub stan osoby albo rzeczy.

Murarze układają cegły (co robią murarze?)

Zeszyt leży na ławce (co się dzieje z zeszytem?)

W zdaniach bezpodmiotowych orzeczenie jest główną, tylko nadrzędną częścią zdania, np.:

Wieczorem się ochłodziło.

W roli orzeczenia występuje zazwyczaj czasownik w formie osobowej w różnych czasach trybu orzekającego, a także w trybie rozkazującym i przypuszczającym, np.:

Chłopcy wybrali się na wycieczkę.

Chłopcy wybiorą się na wycieczkę.

Jedźmy na wycieczkę.

Wybralibyśmy się na wycieczkę, gdyby nie padał deszcz.

Takie orzeczenie nazywamy orzeczeniem czasownikowym.

W zdaniach bezpodmiotowych w funkcji orzeczeń czasownikowych mogą też wystąpić bezosobowe formy czasownika zakończone na -no lub -to, np.:

. Przyniesiono mleko. Zbito szybę.

Orzeczenie może także oznaczać cechę tego, na co wskazuje pod-roiot, np.:

Janek jest pracowity. , Mój brat jest studentem. . Dzień był pochmurny.

W powyższych zdaniach orzeczenie jest złożone z dwóch wyrazów:

47

z czasownika i z innej części mowy. Takie orzeczenie nazywamy orzeczeniem imiennym.

Pierwszą częścią orzeczenia imiennego jest czasownik, który nie ma pełnego, samodzielnego znaczenia i dlatego sam nie może orzekać o podmiocie. Tę część orzeczenia imiennego nazywamy łącznikiem. W roli łącznika występują najczęściej formy osobowe czasowników być, stać się, zostać.

Drugą częścią orzeczenia imiennego bywa najczęściej przymiotnik, rzeczownik lub zaimek rzeczowny, liczebnik lub przysłówek, np.:

Wieczór był chłodny. On jest oficerem. Bądź zawsze sobą Bończak jest drugi na liście. Przyjemnie jest wędrować po górach. Tę część orzeczenia imiennego nazywamy orzecznikiem.

Przydawka

Przydawka jest określeniem rzeczownika i oznacza różne cechy osób, przedmiotów i pojęć, których nazwami są rzeczowniki, np. duży plac, niebieski ołówek, moja książka, zeszyt ucznia, dach ze słomy.

Przydawki odpowiadają najczęściej na pytania: jaki? który?, czyj?, ile? czego?, z czego?

W zależności od sposobów wyrażania rozróżniamy następujące przydawki:

—   przydawki wyrażane przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym
lub liczebnikiem, np. pilny uczeń, nasza klasa, trzy książki, drugi dom;

—   przydawki wyrażane przez rzeczownik w tym samym przypadku,
co rzeczownik określany, a więc tworzące z nim związek zgody, np.
miasto Warszawa, rzeka Wołga, kolega Walczak. Jeśli wyraz określany
wystąpi w przypadku zależnym, taką samą formę przybiera przydawka,
np. w mieście Warszawie, nad rzeką Wołgą, koledze Walczakowi;

—   przydawki wyrażane przez rzeczownik lub zaimek rzeczowny
w przypadku zależnym, najczęściej w dopełniaczu, tworzące z określa
nym rzeczownikiem związek rządu, np. dom ojca, historia Polski, nauka
kroju, jego książka, rzut oszczepem, posłuszeństwo rodzicom;

—   przydawki wyrażane przez przyimek z rzeczownikiem w formie
przypadku zależnego, np. dom z cegły, miasto nad Narwią.

48

Dopełnienie

Dopełnienie jest najczęściej określeniem czasownika, uzupełniającym jego treść. W funkcji dopełnienia występują przeważnie rzeczowniki lub zaimki rzeczowne w przypadkach zależnych, tj. odpowiadające na pytania: kogo?, czego? komu?, czemu?, kogo? co?, kim?, czym?, o kim? o czym? (w kim?, w czym?, na kim? na czym?), np.:

Nie czytałem tej książki. Przyglądaliśmy się górom. Spotkałem kolegę. Spacerowałem z przyjacielem. Rozmawialiśmy o meczu. Wybieram się do ciebie.

Dopełnieniami mogą także być inne części mowy, jeśli mają znaczenie rzeczownika, np. Wiódl ślepy kulawego. Lubię pływać (porównaj: lubię pływanie).

Wyrazami określanymi przez dopełnienie bywają prócz czasowników przymiotniki i przysłówki, np.:

Był to chłopiec chętny do nauki.

On pracuje lepiej od ciebie.

Okolicznik

Okoliczniki są najczęściej określeniami czasowników i oznaczają okoliczności, w jakich zachodzą czynności lub stany wyrażone przez czasowniki. Mogą oznaczać miejsce, w którym odbywa się czynność, czas jej trwania, sposób wykonania itd.

Niekiedy okoliczniki są określeniami przymiotników lub przysłówków i wtedy oznaczają stopień właściwości jakiegoś przedmiotu, czynności lub stanu, np. bardzo wysoki dom, dość ładnie piszesz. Najczęściej posługujemy się okolicznikami oznaczającymi okoliczności miejsca, czasu, sposobu, celu i przyczyny, np.:

Jutro pójdę do kina. (czas i miejsce)

Czytaj głośniej, (sposób)

Idę do kiosku po gazetę, (miejsce i cel)

Tu i tam widać było kępy wrzosów, (miejsce)

Chłopiec zbladł ze strachu, (przyczyna)

W funkcji okoliczników najczęściej występują wyrażenia przyimko-we oraz przysłówki i zaimki przysłowne.

Poza tym okoliczniki bywają też wyrażane przez rzeczowniki w na-rzędniku, przez imiesłowy przysłówkowe i bezokoliczniki, np.:

49

Jechaliśmy lasem.

Szedl kulejąc.

Przyszedłem prosić cię o pomoc.

Wypowiedzenia złożone współrzędnie i podrzędnie

Zdania lub równoważniki zdań wchodzące w skład wypowiedzenia złożonego mogą podobnie jak części wypowiedzenia pojedynczego pozostawać względem siebie w stosunku współrzędnym lub podrzędnym. Rozróżniamy więc wypowiedzenia współrzędnie złożone i podrzędnie złożone.

Różnica między nimi polega na tym, że wypowiedzenia składowe w wypowiedzeniu współrzędnie złożonym uzupełniają się wzajemnie, lecz żadne z nich nie jest podporządkowane składniowo drugiemu; natomiast w wypowiedzeniu podrzędnie złożonym typowe wypowiedzenie podrzędne jest podporządkowane nadrzędnemu, określa je. Różnicę między obu rodzajami wypowiedzeń złożonych uwydatniają różne wskaźniki zespolenia wypowiedzeń składowych.

Rodzaje wypowiedzeń złożonych współrzędnie

Między wypowiedzeniami współrzędnymi mogą zachodzić różne stosunki znaczeniowe. Zależnie od tego, w jakim stosunku pozostają względem siebie treści wypowiedzeń współrzędnych, rozróżniamy wypowiedzenia współrzędnie złożone łączne, przeciwstawne, rozłączne i wynikowe.

Stosunek treści wypowiedzeń współrzędnych w wypowiedzeniu współrzędnie złożonym łącznym polega na łączności w czasie lub i w czasie, i w przestrzeni, np.:

Spacerowałem po mieście i oglądałem wystawy sklepów.

Z jednej strony boiska odbywał się skok o tyczce, z drugiej miotacze przygotowywali się do rzutu dyskiem.

Wzajemny stosunek treści tych zdań ilustruje następujący wykres:

Wyszedłem wcześnie z domu, ale spóźniłem się na pociąg. Mile złego początki, lecz koniec żałosny. Wykres:

W wypowiedzeniu współrzędnie złożonym rozłącznym treści wypowiedzeń współrzędnych nie mogą istnieć jednocześnie, wykluczają się wzajemnie, np.:

Wieczorem będę słuchał radia albo pójdę do kina.

Deszcz to ustawał na chwilę, to znów zaczynał padać. Wykres:

W wypowiedzeniu współrzędnie złożonym wynikowym treść drugiego wypowiedzenia wynika z treści pierwszego.

Chmurzy się coraz bardziej, będzie deszcz. Wykres:

Wypowiedzenia współrzędne można łączyć w dwojaki sposób: za pomocą spójników współrzędnych albo bezpośrednio (przykłady jak wyżej).

Rodzaje wypowiedzeń podrzędnie złożonych

Wiele wypowiedzeń pojedynczych można przekształcić na wypowiedzenia podrzędnie złożone (i odwrotnie), nie zmieniając treści. Różnica między odpowiadającymi sobie treściowo wypowiedzeniem pojedynczym i złożonym podrzędnie polega na tym, że w wypowiadaniu złożonym jeden z jego członów jest wyrażony wypowiedzeniem podrzędnym, zdaniem lub jego równoważnikiem. Wypowiedzenie podrzędne bowiem zastępuje jedną z części wypowiedzenia nadrzędnego, a mianowicie jedno z określeń (przydawkę, dopełnienie, okolicznik), podmiot lub orzecznik.

W zależności od tego, jaką część wypowiedzenia nadrzędnego zastępuje wypowiedzenie podrzędne, wyróżniamy wypowiedzenia podrzędne podmiotowe, orzecznikowe, przydawkowe, dopełnieniowe i okoliczni-Kowe. Ilustrują to następujące przykłady.

51

1.  Wypowiedzenia złożone z podrzędnymi podmiotowymi:

Kto pod kim dolki kopie, sam w nie wpada. Wszystkim się zdawało, że Wojski wciąż gra jeszcze.

2.  Wypowiedzenia złożone z podrzędnymi orzecznikowymi:

Tym młodość w życiu, czym jest wiosna w roku. Wicher był taki, że łamał drzewa.

3.  Wypowiedzenia złożone z podrzędnymi przydawkowymi:

Działo się to w czasie owej zimy, która dała się wszystkim we znaki. Ucieszyła mnie wiadomość, że zdałeś do technikum.

4.  Wypowiedzenia złożone z podrzędnymi dopełnieniowymi:

Kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże. Wszyscy zrozumieli, że nadeszła chwila decydująca.

5.  Wypowiedzenia złożone z podrzędnymi okolicznikowymi:

a)    Pomocy tylko stąd oczekiwać należy, skąd przyjść może. (zdanie
okolicznikowe miejsca)

b)   Gdy słońce wyszło zza gór, mgły opadły (zdanie okolicznikowe
czasu).

c)    Jak sobie pościełesz, tak się wyśpisz.

Tak pracował, że go wszyscy chwalili, (zdania okolicznikowe sposobu)

d)  Zrobiło się tak widno, jak gdyby był już dzień.

Uderzenie tak było potężne, że struny zadzwoniły jak trąby mosiężne, (zdania okolicznikowe stopnia)

e)    Usuwano czym prędzej działa, aby je uchronić przed pociskami.
(zdanie okolicznikowe celu)

f)    Ponieważ zerwał się silny wiatr, konary drzew poczęły się uginać.
(zdanie okolicznikowe przyczyny)

g)    Jeśli będziesz wytrwale pracował, osiągniesz dobre wyniki w nau
ce, (zdanie warunkowe)

h) Choć pogoda nie sprzyjała, wybraliśmy się na wycieczkę, (zdanie przyzwalające)

Wypowiedzenia podrzędne łączą się z wypowiedzeniami nadrzędnymi w trojaki sposób:

1.   Cieszę się, że jesteś zdrów.

2.   Temu szczęście sprzyja, kto jest odważny.

3.   Nie wiem, kto przyszedł.

W przykładzie pierwszym zdanie podrzędne łączy się ze zdaniem

52

nadrzędnym za pomocą spójnika że. Takie zdanie nazywamy zdaniem podrzędnym spójnikowym. Zdanie drugie i trzecie rozpoczyna ten sam zaimek — kto, jednakże rola tego zaimka jest różna. W zdaniu drugim mianowicie zaimek kto nie pełni funkcji pytającej, lecz służy jedynie powiązaniu zdania podrzędnego z nadrzędnym. Ma on w zdaniu nadrzędnym swój odpowiednik w postaci zaimka wskazującego — temu. Taki zaimek rozpoczynający wypowiedzenie podrzędne nazywamy zaimkiem względnym, a wypowiedzenie to — zdaniem względnym.

W zdaniu trzecim (Nie wiem, kto przyszedł) zaimek kto nie ma swego odpowiednika w postaci zaimka wskazującego w zdaniu nadrzędnym. Jest to bowiem zaimek pytający, a całe zdanie ma formę pytania, zależnego od zdania nadrzędnego. Takie wypowiedzenie podrzędne nazywamy wypowiedzeniem łączności bezpośredniej lub bezspójnikowym.

W wypowiedzeniu podrzędnie złożonym często występuje w funkcji zdania podrzędnego jego imiesłowowy równoważnik, tj. imiesłów przysłówkowy, zazwyczaj wraz z zależnymi od niego pod względem składniowym wyrazami, np.:

Ujrzawszy, że zbierają się ciemne chmury, zaczęliśmy płynąć do brzegu.

Idąc ulicą, oglądałem wystawy sklepów.

Zaczął uczyć się po nocach, chcąc jak najszybciej odrobić zaległości.

Pracując wytrwale i systematycznie, zdążysz wykonać robotę w wyznaczonym terminie.

W zdaniu pierwszym i drugim występują imiesłowowe równoważniki zdań czasowych, w zdaniu trzecim — równoważnik zdania przyczynowego, w zdaniu czwartym — równoważnik zdania warunkowego.

Typowe wypowiedzenia podrzędne mają wspólną istotną cechę: zastępują jeden z członów wypowiedzenia nadrzędnego. Są jednak wypowiedzenia podrzędne nie mające tej cechy.

Rozważmy np. zdanie:

Dostałem dobry stopień z klasówki, co mnie bardzo ucieszyło.

Zdanie co mnie bardzo ucieszyło nie zastępuje żadnego z członów zdania nadrzędnego, czym różni się zasadniczo od dotychczas omawianych zdań podrzędnych, lecz rozwija jego treść.

Podobny typ ilustrują przykłady:

Żyli bardzo szczęśliwie, czemu się nie dziwię. Uczyliśmy się sumiennie, dzięki czemu zdaliśmy pomyślnie egzaminy. Tego typu wypowiedzenia podrzędne nazywamy wypowiedzeniami

53

rozwijającymi. Nieco odmienny typ wypowiedzeń rozwijających reprezentują następujące przykłady:

W oddali ukazały się pierwsze zabudowania Warszawy, ku której gromadnie zdążali uchodźcy.

Na pięć minut przed odjazdem pociągu wpadłem na dworzec, gdzie z niecierpliwością oczekiwali mnie koledzy.

W przykładzie pierwszym zdanie podrzędne pozornie wygląda tak, jak zdanie przydawkowe. W istocie jednak nie pełni ono funkcji przyda-wki w odniesieniu do rzeczownika Warszawa, nie informuje nas bowiem o cechach tego miasta. Wyzyskuje jedynie rzeczownik Warszawa jako punkt oparcia dla rozwinięcia myśli zawartej w zdaniu nadrzędnym, uzupełnienia jej nową treścią. Podobnie rzecz się przedstawia ze zdaniem zawartym w przykładzie drugim.

Wypowiedzenie wielokrotnie złożone

Wypowiedzenia złożone mające więcej niż dwa zdania składowe lub ich równoważniki nazywamy wielokrotnie złożonymi. Stosunek między wypowiedzeniami wchodzącymi w skład wypowiedzeń wielokrotnie złożonym może być współrzędny lub podrzędny, np.:

1.   Chciałem iść na spacer (1), ale zaczął padać deszcz (2), więc
zostalem w domu (3).

2.   Kolega prosił mnie (l), żebym go odwiedził (2), kiedy przyjadę do
Krakowa (3).

3.   Za lasem ukazały się Wołmontowicze (1), ku którym kawalerowie
ruszyli rysią (2), bo mróz był tęgi (3) i zmarzli bardzo (4), a do Upity
było jeszcze daleko (5).

W przykładzie pierwszym występują tylko zdania połączone stosunkiem współrzędnym. Zdanie drugie jest przeciwstawne wobec pierwszego, a trzecie wynikowe wobec drugiego, co można przedstawić za pomocą wykresu:

W przykładzie drugim zdanie pierwsze jest główne (tylko nadrzędne), zdanie drugie podrzędne wobec pierwszego — dopełnieniowe, spójnikowe, a trzecie podrzędne wobec drugiego — okolicznikowe czasu, spójnikowe.

54