fleksja

Wyrazy, którymi się posługujemy w mowie lub piśmie, mają określone znaczenie i właściwości gramatyczne — morfologiczne i składniowe. Wyrazy mające podobne ogólne znaczenie (są np. znakami przedmiotów, czynności, cech lub stosunków) i podobne właściwości gramatyczne, a różniące się pod tym względem od innych wyrazów, łączymy w grupy zwane częściami mowy. Rozróżniamy następujące części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, zaimki, przyimki, spójniki i partykuły.

Wyrazy, które są znakami przedmiotów myśli lub uczuć, nazywamy wyrazami samodzielnymi. Zaliczamy do nich wymienione części mowy prócz przyimków, spójników i partykuł. Przyimki, spójniki i partykuły nie mają samodzielnego znaczenia, lecz wyrażają stosunki między innymi wyrazami (przyimki i spójniki) bądź zdaniami (spójniki), albo nadają wyrazom lub zdaniom pewne zabarwienie znaczeniowe bądź uczuciowe (partykuły).

Niektóre wyrazy zmieniają swe formy w zdaniach, czyli odmieniają się. Nazywamy je wyrazami odmiennymi. Zaliczamy do nich rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki rzeczowe, przymiotne i liczebne oraz czasowniki. Przysłówki, zaimki przysłowne, przyimki, spójniki i partykuły są nieodmienne.

Przy klasyfikowaniu wyrazów na części mowy bierzemy pod uwagę zarówno ich cechy znaczeniowe, jak i gramatyczne: morfologiczne i składniowe, na ogół bowiem jedno tylko z tych kryteriów nie wystarcza, aby się zorientować, jaką częścią mowy jest dany wyraz.

Rzeczownik

Wyrazy zaliczane do klasy rzeczowników mają różne znaczenia. Wiele z nich to nazwy istot żyjących (np. uczeń, marynarz, kot, wilk) oraz przedmiotów i zjawisk, które możemy rozpoznać za pomocą zmysłów (np. dom, fabryka, góra, śnieg, deszcz). Są jednak i takie rzeczowniki, które nie oznaczają rzeczy postrzegalnych, lecz pojęcia, np. radość, żal, zwycięstwo, porażka, pisanie, prośba, mlodość, starość.

Z punktu widzenia cech gramatycznych rzeczowniki określimy jako wyrazy, które odmieniają się przez przypadki i liczby, a w zdaniu występują najczęściej w roli podmiotu lub dopełnienia.

17

Rzeczowniki występują w jednym z trzech rodzajów: męskim, żeńskim lub nijakim (np. staw, rzeka, jezioro). Rodzaj rzeczownika decyduje o tym, że łączy się z nim przymiotnik w odpowiedniej formie rodzajowej, np. wielki staw, wielka rzeka, wielkie jezioro.

Przymiotnik

Przymiotniki oznaczają właściwości przedmiotów i określają w zdaniu rzeczowniki, które są nazwami tych przedmiotów, np. ciemny las, wielkie miasto. Pełnią one w zdaniu najczęściej rolę przydawek lub orzeczników, np.:

Mieszkam w wysokim domu (przydawka).

Ten dom jest wysoki (orzecznik).

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i liczby, a także przez rodzaje (np. duży, duża, duże). Rodzaj, liczba i przypadek przymiotnika zgadzają się z rodzajem, liczbą i przypadkiem określanego przez niego rzeczownika.

Wiele przymiotników oznacza zmienne cechy przedmiotów, tj. takie, które mogą wystąpić w różnym natężeniu, np. ciepła woda, bardzo ciepła woda, dziś woda jest cieplejsza niż wczoraj. Takie przymiotniki nazywamy jakościowymi.

Przymiotniki jakościowe stopniują się, tzn. mogą wyrażać różne stopnie natężenia jakiejś cechy, np. bialy, bielszy, najbielszy.

Liczebnik

Liczebnikami nazywamy wyrazy, które oznaczają liczbę lub kolejność osób, zwierząt i rzeczy, np. dwa domy, drugi dom.

Ze względu na różnice w znaczeniu i zastosowaniu liczebników rozróżniamy:

liczebniki główne, np. dwa, pięć, dwadzieścia siedem;

liczebniki ułamkowe, np. pół, półtora;

liczebniki zbiorowe, np. dwoje, troje, pięcioro;

liczebniki porządkowe, np. drugi, dwudziesty siódmy.

Czasownik

Czasownik jest częścią mowy oznaczającą głównie czynności lub stany osób, zwierząt i rzeczy.

18

Podstawową funkcją składniową czasownika jest orzekanie o zachowaniu się tego, na co wskazuje podmiot, a więc funkcja orzeczenia, np. Uczniowie wracają ze szkoły. Samolot przeleciał nad miastem. Ze względu na to czasownik pełni rolę zdaniotwórczą.

Funkcję orzeczenia pełnią osobowe formy czasownika, tj. takie formy, które zależą gramatycznie od przedmiotu w zdaniu, np. Ja pracuję. Ty pracujesz. Robotnicy pracują.

Oprócz form osobowych czasowniki mają też formy nieosobowe, mianowicie:

a)      imiesłowy przymiotnikowe, odmieniające się przez przypadki, liczby i rodzaje, np. wybierający, -a, -e; wybierany, -a, -e; wybierającego, -ej; wybieranego, -ej; wybierani, -e;

b)      imiesłowy przysłówkowe nieodmienne, np. wracając, wróciwszy;

c)      bezokolicznik, nieodmienny, np. czytać, pisać.

Czasowniki mogą oznaczać czynności lub stany, które trwają w teraźniejszości, trwały w przeszłości lub będą trwać w przyszłości, a także czynności i stany, które zakończyły się w przeszłości lub zakończą się w przyszłości. W związku z tym rozróżniamy czasowniki niedokonane, np. pisać (piszę, pisalem, będę pisał lub będę pisać) oraz czasowniki dokonane, np. napisać (napisałem, napiszę).

Przysłówek

Przysłówki są to wyrazy nieodmienne, określające najczęściej czasowniki, a ponadto przymiotniki i inne przysłówki. Oznaczają one różne okoliczności, np. sposób, miejsce i czas czynności lub stanu, oraz stopień właściwości przedmiotu, czynności lub stanu. Odpowiadają na pytania: jak? gdzie? kiedy?

Przykłady: biegnę szybko, mieszkam daleko, przyjechałem wczoraj, bardzo ładny widok, biegł bardzo szybko.

Większość przysłówków pochodzi od przymiotników, zwłaszcza jakościowych, np.:

lekki — lekko

ładny — ładnie

Poza tym do klasy przysłówków zaliczamy także inne wyrazy nieodmienne, występujące w funkcji okoliczników, np. powoli, naprędce, duszkiem, wczoraj.

19

Przysłówki odprzymiotnikowe, podobnie jak przymiotniki stopniują się, np. szybko — szybciej — najszybciej — ładnie — ładniej — najładniej.

Zaimek

Zaimki tworzą klasę wyrazów bardzo zróżnicowaną pod względem gramatycznym i znaczeniowym. Zaliczamy do niej takie wyrazy, za pomocą których wskazujemy na osoby, przedmioty, ich cechy, okoliczności czynności i stanów lub też pytamy o nie, np.:

Marka nie ma dziś w szkole. On jest chory.

Hania ma dobre stopnie. Danka także mogłaby mieć takie stopnie, gdyby pracowała sumiennie.

O której godzinie odchodzi pociąg? — O piątej.

W lipcu byłem na wczasach. Wtedy była bardzo ładna pogoda.

Kiedy wyjeżdżasz na wczasy? — Jutro.

Pożycz mi tysiąc złotych. — Tylko tyle?

Ile masz lat? — Szesnaście.

W powyższych zdaniach zaimkami są wyrazy: on, takie, której, wtedy, kiedy, tyle, ile. Dotyczą one osób, cech okoliczności i liczb, które oznaczają występujące w zdaniach sąsiednich wyrazy (Marek, dobre, o piątej, w lipcu, jutro, tysiąc, szesnaście).

Zaimki pełnią w zdaniu taką rolę jak rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki (lub inne wyrazy o funkcji okoliczników) i mogą je zastępować. Ze względu na to dzielimy zaimki na: rzeczowne, przy-miotne, liczebne i przysłowne.

Zaimki tym się różnią od rzeczowników, przymiotników, liczebników i przysłówków, że osoby, przedmioty, cechy, liczby i okoliczności, do których się odnoszą, uświadamiamy sobie tylko na tle sytuacji, w której się ktoś wypowiada, albo też na tle kontekstu, tj. innych wyrazów lub zdań występujących w danej wypowiedzi.

Ze względu na znaczenie dzielimy zaimki na:

osobowe, np. ja, ty, my, wy;

zwrotny się (siebie, sobie itd.);

dzierżawcze, np. mój, twój, nasz, wasz;

wskazujące, np. ten, ta, to, tamten, ów;

pytające, np. kto? co? który? jaki? gdzie?;

20

względne, tj. łączące zdanie podrzędne z nadrzędnym, np. kto, co,

który, jaki, gdzie;

nieokreślone, np. ktoś, coś, jakiś;

przeczące, np. nikt, nic;

upowszechniające, np. każdy, wszyscy, zawsze.

Przyimek

Przyimki są to wyrazy niesamodzielne i nieodmienne, których funkcja polega na oznaczaniu stosunków podrzędnych między wyrazami samodzielnymi. Łączą one mianowicie wyraz podrzędny, przeważnie rzeczownik lub zaimek rzeczowny, z wyrazem nadrzędnym, najczęściej czasownikiem, a poza tym ż innym rzeczownikiem, przymiotnikiem lub przysłówkiem, np.:

Proszę (o co?) o radę.

Idę (dokąd?) do szkoły.

Droga (jaka?) do miasta.

Zdolny (do czego?) do pracy.

Pracuję lepiej (od kogo?) od ciebie.

Przyimek wraz z rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym stanowi jedną część zdania: dopełnienie, okolicznik lub przydawkę.

Spójnik

Spójniki są to wyrazy niesamodzielne i nieodmienne, których funkcja polega na:

a)      łączeniu samodzielnych wyrazów w zdaniu w stosunku współrzędnym, np.:

Michał i Krzysztof wybrali się na wycieczkę.

Karol był zdolny, ale leniwy.

b)      łączeniu zdań w zdaniu złożonym w stosunku współrzędnym lub podrzędnym, np.:

Karol był zdolny, ale nie przykładał się do nauki.

Dowiedziałem się, ie zdałaś dobrze egzamin.

W związku z tym rozróżniamy spójniki współrzędne i podrzędne.

Partykuła

Partykuły są to wyrazy niesamodzielne i nieodmienne, których funk-

21

cja polega bądź to na wzmacnianiu znaczenia samodzielnego wyrazu w zdaniu lub zdania, bądź też na modyfikowaniu ich znaczenia.

Do partykuł o funkcji wzmacniającej należą: no, -że, np.:

Chodź no tutaj!

Idzie prędzej!

Do partykuł o funkcji modyfikującej należą:

a)      Partykuła czy, za pomocą której nadajemy zdaniu charakter pytania, np. Czy Marek już przyszedł?

b)      Partykuła -by, za pomocą której ujmujemy czynność lub stan jako przypuszczalne (możliwe pod pewnym warunkiem) lub pożądane, np. Poszedłbym do kina, gdybym miał czas. Napiłbym się kawy.

c)      Partykuły niech, oby, za pomocą których wyrażamy rozkaz lub życzenie, np. Niech Janka nas odwiedzi! Obyś miał rację!

d)      Partykuła nie, za pomocą której zaprzeczamy treści wyrazu lub zdania, np. Przyjdę do ciebie nie dzisiaj, lecz jutro. Nie wyjadę w lipcu na wczasy.

Wykrzyknik

Wykrzykniki są to wyrazy nieodmienne, które wyrażają stan uczuciowy mówiącego lub też służą wezwaniu kogoś. Należą do nich takie wyrazy, jak: ach! och! hej! hop! halo!

Pytania i polecenia kontrolne

1.   Na jakiej podstawie wyróżniamy i klasyfikujemy części mowy?

2.   Scharakteryzuj znaczenie i omów cechy gramatyczne samodzielnych części mowy.

3.   Jakie rozróżniamy liczebniki? Podaj przykłady.

4.   Omów typy składniowe i znaczenie zaimków.

5.   Wymień i scharakteryzuj nieodmienne części mowy.

Bibliografia

1.        M. Jaworski Podręczna gramatyka języka polskiego. Warszawa 1986, s. 50—86.

2.        J. Strutyński Język polski. Gramatyka i ortografla. Podręcznik dla klasy VIII szkoly podstawowej. Warszawa 1991, s. 96—104.

3.        S. Jodłowski Studia nad częściami mowy. Warszawa 1971, rozdz. 1, s. 7—50.

22

FLEKSJA

Formy odmiany wyrazów i ich funkcje

Wyrazy należące do odmiennych części mowy mogą występować w zdaniach w różnych formach, np.:

Książka leżala na stole.

Kupiłem ladną książkę.

Wyraz książka występujący w pierwszym zdaniu w formie mianownika to podmiot, z którym zgadza się w liczbie i rodzaju orzeczenie (leżala). Tenże wyraz w formie biernika w drugim zdaniu to dopełnienie czasownika (kupiłem książkę). Formy odmiany wyrazów pełnią przede wszystkim funkcję składniową. Tylko niektóre formy fleksyjne pełnią funkcję znaczeniową, a nie składniową, np.:

Książka leży na stole. Książki leżaly na stole.

W obu tych zdaniach formy: książka, książki są podmiotami, a więc nie różnią się pod względem składniowym. Występuje natomiast między nimi różnica znaczeniowa, ponieważ pierwsza z tych form oznacza jeden przedmiot, a druga — więcej przedmiotów.

Deklinacja i koniugacja

Wyrazy odmienne odmieniają się przez przypadki lub przez osoby. Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją, a odmianę przez osoby — koniugacją.

Do wyrazów podlegających deklinacji należą rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki główne, porządkowe i zbiorowe oraz imiesłowy przymiotnikowe. Koniugacji podlegają czasowniki osobowe, które występują w funkcji orzeczenia, np. piszę, piszesz, pisze itd.

Odmiana rzeczowników

Tradycyjnie wyodrębnia się w gramatyce polskiej trzy lub cztery typy odmiany rzeczowników, mianowicie deklinację męską, żeńską i nijaką albo męską, żeńską, nijaką i mieszaną (np. odmiana wyrazów atleta, sędzia). Istotnie, rodzaj gramatyczny rzeczownika ma pewien wpływ na formy jego odmiany.

Na przykład wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego mają w obu liczbach identyczne formy mianownika, biernika i wołacza i tylko w rze-

23

czownikach tego rodzaju występuje w wymienionych przypadkach liczby mnogiej końcówka -a (np. okna, pola, imiona).

Wszystkie rzeczowniki rodzaju żeńskiego mają jednakowe formy celownika i miejscownika liczby pojedynczej. Końcówka -owi jest charakterystyczna dla celownika liczby pojedynczej, a końcówka -ów dla dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników męskich.

Zarazem jednak rzeczowniki jednego rodzaju gramatycznego miewają różne końcówki w tych samych przypadkach, np. w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego występuje albo końcówka -a (chlop-a,ps-a), albo sam temat (stól-0, samochód-0), w mianowniku liczby mnogiej tegoż rodzaju cztery różne końcówki: -owie (panowie) -e (rycerze), -i (chłopi), -y (snopy, Polacy).

Odwrotnie, te same końcówki pojawiają się w formach przypadkowych rzeczowników zaliczanych do różnych deklinacji, np. stol-em, okn-em; stoł-ami, okn-ami, książk-ami. Stąd wniosek, że formy przypadkowe rzeczowników zależą nie tylko od ich rodzaju gramatycznego, i że odmiana rzeczowników polskich jest dość skomplikowana i nie mieści się w ramach tradycyjnie wyodrębnionych trzech czy czterech deklinacji[1].

Na podstawie analizy form przypadkowych rzeczowników możemy orzec, że prócz rodzaju gramatycznego na dobór końcówek mają wpływ następujące czynniki:

1. Zakończenie tematu rzeczownika, mianowicie to, czy ostatnia spółgłoska tematu jest twarda czy też miękka fonetycznie (np. ś, ń, ć} lub tylko funkcjonalnie (c, dz, sz, ż, cz). Na przykład w miejscowniku liczby pojedynczej zarówno rzeczowniki męskie, jak i nijakie mają w zasadzie końcówkę -e, jeśli temat ich kończy się na spółgłoskę twardą, z wyjątkiem tylnojęzykowych k, g, ch (np. chłopie, stole, oknie, jeziorze), natomiast końcówkę -u, jeśli na końcu tematu występuje spółgłoska miękka lub tylnojęzykowa (np. uczniu, nożu, zadaniu, morzu, roku, uchu). Końcówka -e występuje w tym przypadku także we wszystkich twardotema-towych rzeczownikach żeńskich, które w mianowniku liczby pojedyn-

24

czej mają końcówkę -a (np. kobieta — o kobiecie).

2. Znaczenie rzeczownika, mające wpływ na dobór niektórych końcówek przypadkowych w deklinacji męskiej. Na przykład rzeczowniki męskie żywotne (oznaczające ludzi i zwierzęta) mają biernik liczby pojedynczej równy dopełniaczowi, a nieżywotne — równy mianownikowi. Podobnie w liczbie mnogiej występują identyczne formy biernika i dopełniacza rzeczowników męskich osobowych, a biernika i mianownika — nieosobowych.

3. Niekiedy zróżnicowanie końcówek przypadkowych nie da się uzasadnić ani rodzajem rzeczownika, ani też zakończeniem jego tematu i znaczeniem. W takich wypadkach o doborze końcówki decyduje utrwalony zwyczaj językowy. Na przykład w celowniku liczby pojedynczej większość rzeczowników rodzaju męskiego ma końcówkę –owi (np. domowi, stołowi, autorowi, uczniowi, koniowi, piecowi), ale wiele rzeczowników przybiera w tym przypadku końcówkę -u (np. panu, chłopcu, diabłu, psu).

Formy nieregularne w odmianie rzeczowników

Niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego mają formy odmiany odbiegające od typowych wzorów deklinacyjnych.

Rzeczowniki przyjaciel i nieprzyjaciel mają zmieniony temat w dopełniaczu, celowniku, bierniku i narzędniku liczby mnogiej: M. przyjaciele, D. przyjaciół-0, C. przyjaciol-om, B. przyjaciół-0, N. przyjaciół--mi, Msc. przyjacioł-ach.

Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -anin mają w liczbie mnogiej skrócony temat bez cząstki -in, np. mieszczani-e, mieszczan-0, Amerykani-e, Amerykan-ów.

Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a (np. poeta, znawca) oraz nazwiska zakończone na -o odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, np. poet-a, poet-y itd., jak ko-biet-a, kobiet-y itd.; Kościuszk-o, Kościuszk-i, jak matk-a, matk-i. W liczbie mnogiej rzeczowniki te odmieniają się według wzoru deklinacji męskiej, np. poec-i, poet-ów; Kościuszk-owie, Kościuszk-ów.

Również mieszaną, lecz bardziej skomplikowaną odmianę mają rzeczowniki: sędzia, hrabia (też margrabia, burgrabid). W liczbie pojedynczej występują w mianowniku, narzędniku, miejscowniku i wołaczu formy deklinacji żeńskiej (sędzia, sędzią, sędzi, sędzio), a w dopełniaczu,

25

celowniku i bierniku formy przymiotnikowe (sędziego, sędziemu, sędziego obok przestarzałych: sędzi, sędzię). W liczbie mnogiej rzeczowniki te odmieniają się według wzoru deklinacji męskiej (sędziowie, hrabiowie; sędziów, hrabiów itd.).

Osobliwą odmianę mają rzeczowniki brat i ksiądz, których formy liczby mnogiej opierają się na innym temacie: liczba pojedyncza: brat-0, ksiądz-0, brat-a, księdz-a; liczba mnoga: braci-a, księż-a, brac-i, księż-y itd. Temat księż- występuje także w wołaczu liczby pojedynczej: księż-e.

Różne tematy w liczbie pojedynczej i mnogiej mają również rzeczowniki oko, ucho (w znaczeniu narząd wzroku, słuchu): ok-o, uch-o, ok-a, uch-a itd.; ocz-y, usz-y, ocz-u, usz-u, ocz-om, usz-om itd.

W mianowniku i dopełniaczu 1. mn. tych rzeczowników zachowały się archaiczne końcówki typowe dla tzw. liczby podwójnej (zob. Historia języka). Formy tej liczby zachowały się także w narzędniku liczby mnogiej (oczy-ma, uszy-ma), są one jednak znacznie rzadziej dziś używane niż formy ocz-ami, usz-ami.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um (liceum, muzeum) nie odmieniają się w liczbie pojedynczej, zaś w liczbie mnogiej odmieniają się tak jak rzeczowniki nijakie, lecz mają skrócony temat (bez cząstki -um), a w dopełniaczu przybierają końcówkę -ów, np mu-ze-a, muze-ów, muze-om itd.

Odmiana przymiotników

Przymiotniki odmieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki, np.: mal-y chłopiec, dom, mal-a chata, mal-e drzewo; mal-i chłopcy, mal-e domy, chaty, drzewa;

mal-y chłopiec, mal-ego chłopca, mal-emu chłopcu itd., mal-a chata, mał-ej chaty, mal-ej chacie itd.

Formy rodzaju, liczby i przypadka przymiotnika pełnią funkcję składniową, mianowicie są zależne od rodzaju, liczby i przypadka rzeczownika, z którym łączą się w związek zgody.

W liczbie pojedynczej rozróżniamy trzy formy rodzajowe przymiotnika: męską, żeńską i nijaką (np. dobr-y, dobr-a, dobr-e). W liczbie mnogiej występują dwie formy: męskoosobowa i niemęskoosobowa.

Formy męskoosobowe przybierają przymiotniki, jeśli łączą się z rze-

26

czownikami rodzaju męskiego, które są nazwami osób (np. mal-i chlop-cy, wysoc-y panowie), formy niemęskoosobowe natomiast, jeśli łączą się z pozostałymi rzeczownikami (np. mal-e koty, chaty, dzieci; wy-soki-e domy, budowle, drzewa). Takie rodzajowe zróżnicowanie form przymiotnika występuje tylko w niektórych przypadkach liczby pojedynczej i mnogiej.

W liczbie pojedynczej podział form przymiotników na trzy rodzaje występuje jedynie w mianowniku, wołaczu (formy identyczne) oraz w bierniku.

W pozostałych przypadkach mamy tylko dwa typy form: jedną wspólną dla przymiotników określających rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego, drugą, którą przybierają przymiotniki rodzaju żeńskiego. Tylko te przymiotniki cechuje odrębny zespół form w liczbie pojedynczej.

Przymiotniki rodzaju męskiego przybierają różne końcówki w bierniku liczby pojedynczej w zależności od tego, czy określane przez nie rzeczowniki należą do kategorii żywotnych, czy też nieżywotnych (np. widzę mal-egopsa, ale: widzę mal-y dom). W pierwszym wypadku biernik jest równy dopełniaczowi, w drugim — mianownikowi.

W liczbie mnogiej odrębne formy przymiotników: męskoosobowe i niemęskoosobowe występują również tylko w mianowniku, wołaczu i w bierniku (forma męskoosobowa biernika jest równa dopełniaczowi, niemęskoosobowa — mianownikowi). W pozostałych przypadkach przymiotniki mają formy jednolite, niezależnie od rodzaju i znaczenia określanych rzeczowników.

Odmiana liczebników

Do klasy liczebników należą wyrazy o różnych właściwościach flek-syjnych. Biorąc pod uwagę zasób form odmiany liczebników, możemy je podzielić na następujące zasadnicze grupy:

1)      liczebniki odmieniające się przez przypadki, liczby i rodzaje; do grupy tej należą liczebniki porządkowe, np. pierwszy, pierwsza, pierwsze; drugi, druga, drugie; pierwsi, pierwsze; pierwszy, pierwszego, pierwszemu itd.;

2)      liczebniki odmieniające się przez przypadki i rodzaje, a nie mające form liczby; należy tu większość liczebników głównych, np. dwaj, dwie, dwa, dwóch, dwom, dwa, dwoma, dwóch; pięciu, pięć, pięciu, pięcioma; sześćdziesięciu, sześćdziesiąt, sześćdziesięciu, sześćdziesięcioma itp.;

27

3)      liczebniki odmieniające się tak jak rzeczowniki, tj. przez przypadki i liczby, mianowicie liczebniki główne tysiąc (tysiąca, tysiącowi, tysiącem itd.), milion, miliard;

4)      liczebniki odmieniające się tylko przez przypadki, tj. liczebniki zbiorowe, np. troje, trojga, trojgu, troje, trojgiem, trojgu.

Ponadto do klasy liczebników należą wyrazy nie odmieniające się przez przypadki, mianowicie liczebniki ułamkowe typu pól, póltora, póitrzecia.

Ze względu na formy rodzaju możemy podzielić liczebniki główne na następujące typy fleksyjne:

1.    Liczebnik jeden odmienia się tak jak przymiotnik i ma w liczbie pojedynczej formy rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego, a w liczbie mnogiej formy męskoosobowe i niemęskoosobowe, np. jeden, jedna, jedno, jednego, jednej, jednemu, jednej itd.; jedni, jedne, jednych, jednym itd.

2.    Liczebnik dwa występuje w trzech formach rodzajowych: męsko-osobowej (np.: dwaj uczniowie lub dwóch uczniów), żeńskiej (np. dwie uczennice) i wspólnej męskiej nieosobowej i nijakiej (np. dwa konie, okna).

3.    Liczebniki od trzech do tysiąca (wyłącznie) występują w dwóch formach rodzajowych: męskoosobowej i niemęskoosobowej, np. trzej uczniowie (lub trzech uczniów), trzy uczennice, konie, okna; pięćdziesięciu uczniów, pięćdziesiąt uczennic, koni, okien.

4.    Liczebniki od tysiąca w górę nie mają form rodzajowych i odmieniają się tak jak rzeczowniki.

Odmiana zaimków

Zaimki, podobnie jak liczebniki, są klasą wyrazów o różnych właściwościach fleksyjnych. Ze względu na zasób form odmiany możemy je podzielić na następujące grupy:

1.   Zaimki odmieniające się przez przypadki, liczby i rodzaje. Do grupy tej należą zaimki przymiotne oraz zaimek rzeczowny on (ona, ono).

2.   Zaimki odmieniające się przez przypadki i rodzaje, mianowicie zaimki liczebne ile, tyle.

3.   Zaimki odmieniające się tylko przez przypadki. Do grupy tej

28

należy większość zaimków rzeczownych, np.ja, ty, my, wy, się, kto, co, nikt, nic.

Między poszczególnymi zaimkami należącymi do grupy trzeciej zachodzą znaczne różnice w formach odmiany. W pewnym choć znacznie mniejszym stopniu jest także zróżnicowana odmiana zaimków grupy pierwszej.

Odmiana zaimka on (ona, ono) ma cechy wspólne z innymi zaimkami przymiotnymi, lecz zarazem różni się od nich następującymi właściwościami:

–        Formy mianownika liczby pojedynczej i mnogiej oparte są na innych tematach niż formy pozostałych przypadków, np. on, ona —jego, jej.

–        W niektórych przypadkach liczby pojedynczej i mnogiej tego zaimka występują po dwie lub trzy formy równoległe, np. jego, go, niego — w dopełniaczu liczby pojedynczej (formy wspólne dla rodzaju męskiego i nijakiego), ich, nich w celowniku liczby mnogiej.

Form zaczynających się od ń (np. niego, niej) używamy po przyimku, z wyjątkiem narzędnika, w którym są to formy jedyne.

Spośród form bez początkowej głoski ń, np.jego — go, jemu — mu form dłuższych używamy na początku zdania, a w innych pozycjach tylko wtedy, gdy pada na nie akcent logiczny. W pozostałych wypadkach posługujemy się formami krótszymi, np.:

Chciałbym zobaczyć się z Markiem.

Dawno go nie widziałem.

Jego nie ma teraz w Warszawie.

Nagroda należała się jemu, nie tobie.

Zaimki liczebne ile, tyle odmieniają się podobnie jak liczebniki od pięciu do dziewięciuset. Mają mianowicie odrębne formy męskoosobowe i niemęskoosobowe w mianowniku i bierniku (ilu, tylu studentów, ile, tyle koni, domów, książek, drzew) i jednolite formy bezrodzajowe w pozostałych przypadkach: ilu, tyłu (dopełniacz, celownik, miejscownik), iloma, tyloma (narzędnik).

Do zaimków rzeczownych nie mających różnych form rodzajowych należą: kto, co, nikt, nic; ktoś, coś, ktokolwiek, cokolwiek; ja, ty, my, wy oraz zaimek zwrotny występujący w formach: D. siebie, C. sobie, B. sobie (się), N. sobą, Msc. sobie. Wszystkie wymienione zaimki odmieniają się tylko przez przypadki.

Zaimki: co, nic, cokolwiek odmieniają się tak jak przymiotniki, np. co, czego, czemu itd., nic, niczego, niczemu itd., cokolwiek, czegokolwiek,

29

czemukolwiek itd. Zaimki kto, nikt, ktokolwiek mają odmianę zbliżoną do odmiany przymiotników określających rzeczowniki żywotne (zgodność biernika z dopełniaczem).

W odmianie zaimków ja, ty, my, wy występują formy równoległe: w dopełniaczu i bierniku ciebie obok cię, w celowniku mnie obok mi, tobie obok ci. Form dłuższych używa się na początku zdania, po przyim-ku oraz gdy pada na nie akcent logiczny, poza tym używamy form krótszych, np. Wolę ciebie niż jego. Bardzo cię lubię.

Odmiana czasowników

Czasowniki pełniące w zdaniu funkcję orzeczenia mają formy trzech osób i występują w dwu liczbach — pojedynczej i mnogiej. Użycie jednej z form osoby i liczby zależy od podmiotu, którym mogą być zaimki: ja lub my (osoba pierwsza), ty lub wy (osoba druga), on (ona, ono) lub oni (one) albo też odpowiedni rzeczownik (osoba trzecia).

Czasowniki osobowe mają także w niektórych czasach i trybach formy rodzaju, mianowicie:

a)      w czasie przeszłym i przyszłym trybu orzekającego, np. czytał, czytała, czytało, czytali, czytały, będę czytał, będę czytała, będziemy czytali, będziemy czytały;

b)      w trybie przypuszczającym, np. czytałbym, czytałabym, czytalibyśmy, czytalibyście.

Funkcja kategorii czasu polega na wyrażaniu stosunku momentu akcji, o której mówi się w zdaniu, do momentu mówienia. Ten stosunek wyrażamy za pomocą form trzech czasów: teraźniejszego, przeszłego lub przyszłego, np. pracuję, pracowałem, będę pracował (pracować).

W wymienionych trzech czasach występują czasowniki niedokonane, które oznaczają trwanie czynności w teraźniejszości, przeszłości lub przyszłości. Czasowniki dokonane mają tylko dwa czasy — przeszły i przyszły, np. zrobiłem, zrobię.

Poza swoją typową funkcją znaczeniową (współczesność wobec chwili mówienia) czasowniki w czasie teraźniejszym mogą mieć inne znaczenia.

a)      W mowie potocznej często używamy form dla oznaczenia czynności przyszłych, zwłaszcza nieodległych w czasie, np. Zaraz wracam.

W utworach literackich, a także w żywych opowiadaniach używa się

30

form czasu teraźniejszego dla oznaczenia wydarzeń, które odbyły się w przeszłości, np.:

Zarżały konie, zagrzmiała podkowa,

Trzej to rycerze jadą wzdłuż parowa.

b)    W przysłowiach, w formułach przepisów i w twierdzeniach naukowych używa się często form czasu teraźniejszego w znaczeniu czasowo nieokreślonym, aktualnym zarówno dla teraźniejszości, jak i dla przeszłości czy przyszłości, np.:

Kto pod kim dolki kopie, sam w nie wpada.

Suma kwadratów obu przyprostokątnych w trójkącie prostokątnym równa się kwadratowi przeciwprostokątnej.

Czynności lub stany wyrażane za pomocą czasownika możemy traktować jako rzeczywiste, przypuszczalne albo pożądane. Ten różny nasz stosunek do czynności i stanów, o których mówimy, wyrażamy za pomocą form czasownika zwanych trybami. W języku polskim istnieją formy trzech trybów:

a)      orzekającego,

b)      rozkazującego,

c)     przypuszczającego.

Przykłady:

a)      Pożyczę ci tę książkę.

b)      Pożycz mi tę książkę.

c)      Pożyczyłbym ci tę książkę, gdybym ją skończył czytać.

Stosunek między wykonawcą czynności a jej przedmiotem można wyrazić w zdaniu w dwojaki sposób, np.:

1. a) Saperzy budują most

b) Most jest budowany przez saperów.

2. a) Dyrektor wezwał nauczycieli na naradę.

b) Nauczyciele zostali wezwani na naradę przez dyrektora.

Treść zadań a) i b) w obu przykładach jest jednakowa. Każde ze zadań w przykładzie pierwszym zawiera informację o budowie mostu przez saperów. Inna jest jednak konstrukcja tych zdań. W zdaniu: Saperzy budują most podmiot saperzy oznacza wykonawcę czynności, a dopełnienie most — przedmiot tej czynności. Natomiast w zdaniu Most jest budowany przez saperów wykonawca czynności został oznaczony przez dopełnienie, a jej przedmiot — przez podmiot. Takie same

31

różnice między zdaniami a) i b) zauważymy w przykładzie drugim.

Pierwszą z tych konstrukcji składniowych nazywamy konstrukcją czynną, drugą — konstrukcją bierną.

W tych dwu różnych konstrukcjach składniowych stosuje się różne formy czasownika, zwane stronami: czynną i bierną.

Strona czynna to osobowa forma czasownika pełniącego funkcję orzeczenia. Strona bierna składa się z formy osobowej czasownika być lub zostać oraz z formy przymiotnikowej czasownika, który w stronie czynnej występuje w roli orzeczenia. Oba te wyrazy tworzą w stronie biernej orzeczenie.

strona czynna                                                 strona bierna

Saperzy budują most pontonowy.       Most pontonowy jestbudowany

przez saperów.

Dyrektorwezwał nauczycieli na       Nauczycielezostaliwezwanina

naradę.                                           naradę przez dyrektora.

Form czasownika być używa się przy czasownikach niedokonanych, form czasownika zostać — przy czasownikach dokonanych.

Formy strony biernej mają tylko takie czasowniki, których dopełnienia dadzą się przekształcić na podmioty przy zmianie konstrukcji zdania z czynnej na bierną, np. myć, malować. Czasowniki takie nazywamy przechodnimi. Czasowniki nie mające form strony biernej, np. spać, iść, nazywamy nieprzechodnimi.

Jeśli wykonawca czynności jest jednocześnie jej przedmiotem, tj. odbiorcą jej skutków, używamy form strony zwrotnej czasownika, np.:

On się myje.

Janek ubral się szybko.

Formy te składają się z formy osobowej danego czasownika oraz z wyrazu się (siebie), zwanego zaimkiem zwrotnym. Zaimek zwrotny pełni w powyższych przykładach funkcję dopełnienia, oznaczającego przedmiot czynności, tożsamy z jej wykonawcą. Świadczy o tym porównanie następujących zdań:

strona czynna: Matka             ubiera             córkę.

podmiot          orzeczenie       dopełnienie

strona zwrotna:           Matka              ubiera             się.

W wielu wypadkach formy zwrotne czasownika nie mają znaczenia strony zwrotnej, tzn. zaimek się nie pełni w nich funkcji dopełnienia

32

tożsamego znaczeniowo z podmiotem. Na przykład forma budować się może mieć znaczenie bierne (Domy się budują, czyli „są budowane") lub czynne (On się buduje, czyli „buduje dom dla siebie").

Niektóre czasowniki występują wyłącznie w formie zwrotnej, np. bać się, śmiać się. Formy te mają znaczenie strony czynnej, np. On się śmieje.

Wśród form czasowników wyróżniamy formy o odmianie przymiotnikowej, np. chwalący, -a, -e; chwalącego, -ej; chwalącemu, -ej; chwalony, -a, -e, zwane imiesłowami przymiotnikowymi.

Rozróżniamy dwa typy imiesłowów przymiotnikowych, mianowicie imiesłów przymiotnikowy czynny (np. piszący, wykonujący) i imiesłów przymiotnikowy bierny (np. czytany, wykonywany).

Imiesłów bierny bywa częścią składową strony biernej czasownika, np. Most został naprawiony.

Oprócz imiesłowów przymiotnikowych, odmieniających się przez przypadki, wyróżniamy wśród form czasownika imiesłowy nieodmienne, zwane przysłówkowymi. Występują one w zdaniu obok formy osobowej innego czasownika i wiążą się treściowo z tym samym, co ona podmiotem, np.:

Czytając książkę, robilem notatki.

Przeczytawszy książkę, Jurek wyszedł na spacer.

Rozróżniamy dwa imiesłowy przysłówkowe: współczesny (np. czytając,pisząc, siedząc) i uprzedni (np. przeczytawszy, napisawszy, usiadłszy). Oba mają znaczenie czynne, tzn. wskazują na czynność lub stan tego, co oznacza podmiot. Imiesłów współczesny oznacza czynność trwającą jednocześnie z czynnością wyrażoną przez osobową formę czasownika: teraźniejszą, przeszłą lub przyszłą, np.:

Czytając książkę, robię notatki.

Czytając książkę, robiłem notatki.

Czytając książkę, będę robił notatki.

Imiesłów przysłówkowy uprzedni oznacza czynność zakończoną, wcześniejszą niż czynność wyrażona przez osobową formę czasownika, np. Odrobiwszy lekcje, wyszedłem na spacer (tzn. najpierw odrobiłem lekcje, potem wyszedłem na spacer).

Bezokolicznik oznacza czynność lub stan, nie określając jednak osoby, liczby, czasu ani trybu. Znaczeniem swym bliski jest rzeczownikom odczasownikowym typu: pisanie, czytanie, pływanie, toteż, po-

33