Tytuł nowej strony

model dzisiejszy).

PROCES HISTORYCZNOLITERACKI

Proces historycznoliteracki—przeobrażenia, jakim podlega literatura w czasie historycznym. Jego najważniejsze aspekty to:

1.           ilościowy przyrost dokonań pisarskich — nieustanne przybywanie
dzieł nowych;

2.           przemiany w sposobach odbierania dzieł już istniejących — ich
ciągłe reinterpretacje i przewartościowania;

3.           kształtowanie się i przemiany tradycji literackiej;

4.           krystalizowanie się i ewolucja dużych całości historycznoliterackich,
zwłaszcza okresów, a w ich ramach — prądów literackich.
Tradycja literacka — całokształt doświadczeń literackich przeszłości

stanowiących w danym czasie i środowisku układ odniesienia dla twórczości i zarazem decydujących o upodobaniach i oczekiwaniach publiczności literackiej. Tradycja sumuje, porządkuje i hierarchizuje owe doświadczenia, czyniąc z nich składnik określonej współczesności literatury. Żywotność poszczególnych elementów tradycji nie tylko na tym polega, że są one pozytywnie wykorzystywane w nowych przedsięwzięciach pisarskich, lecz także na tym, że mobilizują sprzeciw twórców, że są przez nich negowane czy odrzucane w imię ideałów oryginalności. Konwencja literacka — to jeden ze składników tradycji: zespół norm określających właściwości (tematyczne, kompozycyjne, stylistyczne) u-tworów danego typu, zaświadczony odpowiednio bogatą praktyką pisarską i odpowiadający gustom jakiejś grupy czy warstwy publiczności literackiej. Konwencji odpowiada zawsze pewien ustabilizowany repertuar środków i chwytów, których zastosowanie gwarantuje pisarzowi porozumienie z czytelnikiem, ale skazuje go równocześnie na pewien schematyzm. Z kolei zerwanie twórcy z rozpowszechnioną konwencją

353

(tak np. jak romantycy zerwali z konwencją poezji klasycystycznej, a awangardziści z szablonami liryki młodopolskiej) jest warunkiem koniecznym rozwiązania oryginalnego, ale zarazem oznacza najczęściej — przynajmniej na krótką metę — konflikt z publicznością i uznanie przez nią nowego dokonania za niezrozumiałe lub bezwartościowe.

Okres literacki (inaczej: epoka literacka) — to faza procesu historycz-noliterackiego zawarta w dających się określić ramach chronologicznych. Ramy takie wyznaczają niekiedy daty wydarzeń istotnych w dziejach danej zbiorowości (np. powstanie styczniowe jako granica między romantyzmem a pozytywizmem), kiedy indziej są one związane z dynamiką samych zjawisk literackich (np. publikacja w 1822 r. Mickiewiczowskich Ballad i romansów uznawana za początek polskiego romantyzmu; ostatnie dziesięciolecie XIX w. jako wstępna faza Młodej Polski).

O obliczu okresu decydują:

1.  charakter występujących w jego ramach prądów literackich, szcze
gólnie zaś prądu dominującego, który wyciska swoiste piętno na
najwartościowszej twórczości okresu; nazwa takiego prądu staje się
często nazwą całego okresu (np. romantyzm);

2.          określony rodzaj zadań społecznych czy kulturalnych podejmowa
nych przez literaturę;

3.          wspólnota tradycji literackiej, stanowiącej układ odniesienia inicja
tyw twórczych i oczekiwań odbiorców;

4.          mniej więcej jednolite formy życia literackiego, w szczególności zaś
określony typ publiczności.

Prąd literacki — to zespół tendencji literackich (ideowo-artystycz-nych) utrwalony w wielu znaczących dziełach powstałych w czasowej bliskości, w miarę spójny i wewnętrznie zhierarchizowany, żywotny w u-chwytnych granicach historycznych. W ramach jednego okresu współ-występuje zwykle parę prądów; np. w oświeceniu: klasycyzm, sentymentalizm i — w mniejszym stopniu — rokoko, w Młodej Polsce: naturalizm, symbolizm, ekspresjonizm. Ewolucja prądów jest zasadniczym czynnikiem branym pod uwagę przy periodyzacji historycznoliterackiej. W strukturze prądu cztery elementy mają charakter konstytutywny:

1.  filozoficzny i światopoglądowy fundament;                    __

2.           poetyka: zbiór zasad określających budowę dzieła literackiego w ra
mach poszczególnych rodzajów i gatunków;

3.           zespół obiegowych tematów, postaci literackich, standardowych
idei;

354

4. zespół swoistych środków artystyczno-literackich wypracowanych w twórczości przedstawicieli danego prądu.

Pytania i polecenia kontrolne

1.    Co nazywamy stylem, a co kompozycją dzieła literackiego?

— Spróbuj bliżej określić główne składniki treści dzieła: świat przedstawiony, pod
miot literacki, zawartość ideową.

2.    Jaka funkcja i jakie właściwości wyróżniają język poetycki wśród innych odmian
mowy?

—   Jakie jest jego związek z językiem literackim?

—   Od czego zależy styl utworu?

—   Na czym polega stylizacja i jakie przybiera postacie?

—   Co to jest instrumentacja głoskowa tekstu i jakie może pełnić funkcje?

—   Jakie są sposoby poetyckiego formowania brzmieniowej postaci tekstu?

—   Jak dobór, przekształcenia, umiejscowienie i łączenie wyrazów w tekście mogą
służyć celom poetyckim?

—   Jakie układy i przekształcenia składniowe bywają stosowane przy konstruowaniu
tekstu poetyckiego? Jakie typy zdań stały się charakterystycznymi postaciami zwro
tów poetyckich?

—   Jakie są najbardziej znane tropy poetyckie?

—   Dzięki czemu powstaje semantyczny efekt metafory? Czym różnią się metafory
poetyckie od metafor w języku potocznym?

—   Jakie funkcje może pełnić epitet?

—   Jaki może być efekt peryfrazy? A jaki hiperboli?

—   Jakie jest znaczenie paradoksu?

—   Jak podobieństwa brzmieniowe wyrazów mogą służyć grom znaczeniowym?

—   Na czym polega podobieństwo, a na czym różnica między symbolem a alegorią?

—   Jakie jest kompozycyjne działanie pointy?

—   Jak rozpoznać ironię wypowiedzi?

3.    Czym różni się wiersz od prozy?

—   Jaką rolę w budowie wiersza odgrywa podział na wersy? Jak zaznaczane są
węzłowe punkty wersu — średniówka i klauzula?

—   Na czym polega regularna rytmiczność wiersza sylabicznego? Sylabotonicznego?
Tonicznego? Jakie są najważniejsze różnice między nimi?

—   Jaka jest relacja między podziałem na zdania i cząstki zdaniowe a podziałem na
wersy w sylabowcu? A w innych rodzajach wiersza polskiego? Kiedy powstaje prze-
rzutnia i jakie pełni funkcje?

—   Jaka jest różnica między zestrojeni akcentowym a stopą?

—Jakie są najważniejsze odmiany (formaty, rozmiary) wiersza sylabicznego? Sylabotonicznego? Tonicznego?

—   Czym wiersz nieregularny rytmicznie różni się od regularnego, a czym od wolnego?

—   Co sprawia, że wiersz wolny, choć nierytmiczny, jest wierszem?

355

—   Kiedy w polskiej poezji pojawiły się poszczególne sposoby wierszowania?

—   Jak tworzy się rymy i jakie bywają ich odmiany?

—   Jaki jest związek między rymem a umiejscowieniem akcentu?

—   Jak nazywa się wiersz bezrymowy? Czy może on występować we wszystkich czy
tylko w określonych odmianach wiersza?

—   Jakie postacie strof utrwaliły się w tradycji poetyckiej i jakie układy rymowe je
formują?

—   W poezji jakich epok, w jakich gatunkach literackich, u jakich poetów, w jakich
utworach występują poszczególne odmiany wiersza, strof czy sposobów rymowania''
Podaj znane przykłady.

4.    Wskaż główne wyznaczniki rodzajów literackich.

—  Na czym polegają różnice między rodzajem a gatunkiem literackim?

5.    Podaj główne wyróżniki utworu epickiego.

—   Jaką rolę gra w epice narrator?

—   W jaki sposób uzewnętrznia się on w strukturze dzieła?

—   Wskaż różne sposoby jego sytuowania się wobec świata przedstawionego.

—   Jakiego typu wypowiedzią jest narracja?

—   Na czym polega różnica między narracją autorską a pamiętnikarską?

—   Czym różni się opowiadanie od opisu: scharakteryzuj te dwie formy wypowiedzi.

—   Jakie znasz odmiany opowiadania, a jakie opisu?

—   W jaki sposób narrator może przytaczać wypowiedzi postaci?

—   Co to jest monolog wewnętrzny?

—   Co nazywamy fabułą, a co akcją?

—   Jak może wyglądać czasowe uporządkowanie fabuły?

—   Wątki i epizody — jaka jest ich rola w obrębie fabuły?

—   Co nazywamy motywacją? Wymień i opisz typowe odmiany motywacji.

—   Na czym polega charakterystyka postaci w utworze epickim? Wskaż możliwe
formy takiej charakterystyki.

—   Do czego sprowadza się różnica między postacią statyczną a postacią dynamiczną?

—   Spróbuj wskazać zasadnicze cechy utworu nowelistycznego.

—   Jakie znasz typowe ujęcia kompozycyjne w noweli?

—   Czym różni się od noweli gatunek zwany opowiadaniem?

—   Jakie są zasadnicze cechy charakteryzujące powieść dziewiętnastowiecznego
realizmu?

—   Jakim przekształceniom uległ ten model powieści w literaturze XX wieku?

—   Co różni narratora w powieści nowoczesnej od narratora w powieści dawnej:

—   Jakie są między nimi ważniejsze odmienności w zakresie kompozycji fabularnej.

—   Co wiesz o monologu wewnętrznym w powieści XX wieku?

—   Wskaż zasadnicze różnice gatunkowe między nowelą a powieścią.

—   Jak zbudowany jest świat przedstawiony w eposie homeryckim?

—   Omów znamienne cechy postawy narratora w eposie.

—   Jakie są zasadnicze właściwości stylu narracji w eposie?

—   W jakim związku z eposem pozostaje poemat heroikomiczny?

—   Jakie znasz inne odmiany poematu epickiego?

356