slowotworstwo

odpowiednie nazwy nowym przedmiotom, ich cechom, czynnościom

itd.

W jaki sposób powstają nowe wyrazy? Niekiedy zapożyczamy je z obcych języków, aby nazwać przedmioty, które zostały gdzie indziej wynalezione, jak np. tramwaj, trolejbus, sputnik. Znacznie częściej jednak tworzymy nowe wyrazy, opierając się na wyrazach już istniejących w naszym języku. Maszynę służącą do kopania ziemi nazwaliśmy koparką; maszynę, za pomocą której wiercimy otwory w metalu, drewnie lub innych materiałach — wiertarką; pilota oblatującego nowe typy samolotów — oblatywaczem; człowieka pracującego na kolei — kolejarzem, o kosmonaucie poruszającym się po wyjściu z kabiny po orbicie dookoła Ziemi mówimy, że orbituje. Zestawiając nazwy koparka, wiertarka, oblatywacz, kolejarz, orbitować z wyrazami, od których one pochodzą, otrzymamy następujące pary:

kopać        — koparka

wiercić      — wiertarka

oblatywać — oblatywacz

kolej          — kolejarz

Wyrazy, od których się tworzy inne wyrazy, nazywamy wyrazami podstawowymi. W podanym wyżej zestawieniu należą do nich wyrazy: kopać, wiercić, oblatywać, kolej.

Wyrazy, które zostały utworzone od innych wyrazów, nazywamy wyrazami pochodnymi. W podanym wyżej zestawieniu są nimi wyrazy: koparka, wiertarka, oblatywacz, kolejarz.

Nauka, która zajmuje się budową wyrazów pochodnych, ich relacją formalną i znaczeniową do wyrazów podstawowych oraz wyjaśnia ich pochodzenie nazywa się słowotwórstwem.

Wyrazy podstawowe mogą być zarazem pochodnymi w stosunku do innych wyrazów. Na przykład wyraz robota, podstawowy w stosunku

35

do wyrazu robotnik, jest pochodny w stosunku do wyrazu robić. Wyrazy te powstały w następującej kolejności:

robić — robota —robotnik

Zarówno wyrazami podstawowymi, jak i pochodnymi mogą być różne części mowy, np.:

Na podstawie powyższych przykładów widzimy, że rzeczowniki możemy tworzyć od innych rzeczowników, od przymiotników i od czasowników, przymiotniki — od rzeczowników, czasowników i od innych przymiotników, czasowniki — od rzeczowników, przymiotników i od innych czasowników.

Wyrazy pochodne mogą być też tworzone od wyrażeń przyimko-wych, np.:

na ramieniu     naramiennik

pod wieczów    podwieczorek

nad Odrą        nadodrzański

przy zagrodzie przyzagrodowy

Budowa słowotwórcza wyrazu

Wyrazy pochodne są związane z wyrazami podstawowymi nie tylko znaczeniem, ale także formą. Porównajmy następujące pary wyrazów:

dom — domek

stal— stalowy

mówić — mówca

czytać — przeczytać

Na podstawie powyższych przykładów widzimy, że w skład wyra/u pochodnego wchodzi albo cały wyraz podstawowy, albo jego część, przeważnie temat wyrazu (np. dom, stal, mów-, czytać). Poza tym w wyrazie pochodnym występuje jeszcze człon drugi (np. -ek, -owy, -ca, prze-). Tak więc wyraz pochodny możemy podzielić na dwa człony. Jeden człon, przejęty z wyrazu podstawowego, nazywamy podstawą słowotwórczą. Drugi, za pomocą którego tworzymy, czyli formujemy ten wyraz, nazywamy formantem.

Wyraz pochodny składa się więc z podstawy słowotwórczeji for-

36

mantu. Formant może występować po podstawie słowotwórczej, np. rob-ota, albo przed nią, np. z-robić.

Podstawa słowotwórcza wyrazu pochodnego często różni się od tematu wyrazu podstawowego obocznymi samogłoskami lub spółgłoskami, np.:

szkoła— szkół-ka (o: ó)

szkoła— szkol-ny (ł: ł)

dwór— dworz-anin (o:ó, r:rz)

puch— pusz-ysty(ch: sz)

druh— druż-yna (h: ż)

Podobna oboczność głosek występuje również w odmianie wyrazów, np. szkoła — szkołę — szkół; dwór — na dworze.

Wyrazy pochodne są podzielne słowotwórczo. Wyrazy, które nie pochodzą od innych wyrazów, nazywamy niepodzielnymi słowotwórczo, np. łaś, dom, dwór, szkoła. Jeśli są odmienne, możemy je jedynie podzielić na temat i końcówkę, np. szkoł-a, szkoł-y, szkol-e itd.

Rodzaje formantów

Formanty mogą występować po podstawie słowotwórczej lub przed nią, np.:

dom                        —        dom-ek                        czytać  —        prze-czytać

śmiały         —        śmiał-ek           robić    —        z-robić

spawać       —        spaw-acz         spawać            —        ze-spawać

gruby          —        grub-szy          grubszy           —        naj-grubszy

stał             —        stalo-wy           stały     —        nie-stały

Formanty, które występują po podstawie słowotwórczej, nazywamy przyrostkami; formanty, które występują przed podstawą słowotwórczą, nazywamy przedrostkami.

Formanty przedrostkowe występują przeważnie w czasownikach dokonanych, tworzonych od czasowników niedokonanych, np. myć — u-myć. Za pomocą przedrostków tworzymy też formy stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków, np. wyższy — naj-wyższy, wyżej — naj-wyżej.

Zarówno przyrostki, jak i przedrostki nie zawsze występują w roli formantów, tj. członów tworzących wyrazy pochodne. Na przykład przyrostek -szy jest formantem w wyrazie grubszy pochodzącym od wyrazu gruby, nie jest natomiast formantem w wyrazie najgrubszy,

37

który pochodzi od wyrazu grubszy (rolę formantu pełni tu przedrostek

naj-);

gruby

grub-szy

naj-grubszy

Podobnie przedrostek prze- jest formantem w wyrazie przegrać (od grać), nie jest zaś formantem w wyrazie przegrana (od przegrać).

W wyrazach typu wykop, podskok, zwis, dźwig, pochodzących od czasowników: wykopać, podskoczyć, zwisać, dźwigać, nie występują ani formanty przyrostkowe, ani przedrostkowe. Wyrazy te powstały przez odrzucenie przyrostków czasownikowych -ać, -yć. Mają one tzw. for-mant zerowy: wykop-0, dźwig-0.

Rodzina wyrazów. Rdzeń

Niektóre wyrazy podstawowe pochodzą od innych wyrazów, są więc zarazem wyrazami pochodnymi (robić — robota — robotnik). Takim wyrazem jest na przykład wyraz domowy. Jest on wyrazem podstawowym w stosunku do rzeczownika domownik, ale pochodnym w stosunku do rzeczownika dom. Zestawiwszy te wyrazy, otrzymamy następujący szereg:

domow-nik

dom-owy

dom

Ostatni wyraz z tego szeregu nie da się już podzielić na części słowotwórcze, bo nie jest wyrazem pochodnym.

Wyrazy niepodzielne słowotwórczo, jeśli są odmienne, możemy podzielić tylko na części fleksyjne: temat i końcówkę, np. kol-o, gór-a, pol-e, dom-0. Temat takich wyrazów, który jest najmniejszą, niepodzielną podstawą słowotwórczą nazywamy rdzeniem.

Wchodzi on w skład wszystkich wyrazów omawianego szeregu: domownik, domowy, dom. Wyrazy takie ze względu na pokrewieństwo znaczeniowe i wspólne elementy formy nazywamy wyrazami pokrewnymi. Zespół wyrazów pokrewnych nazywamy rodziną wyrazów.

Jak wynika z omówionego wyżej przykładu, niektóre podstawy słowotwórcze dadzą się podzielić na mniejsze cząstki, w ich skład bowiem wchodzą formanty podstawowych wobec nich wyrazów, np.:

38

wół — wol-owy — (wol-ow)-ina

robić — rob-ota — (rob-ot)-nik — (rob-ot-nicz)-y

Oprócz rdzenia do najmniejszych niepodzielnych cząstek słowotwórczych zaliczamy przyrostki i przedrostki. Przyrostki i przedrostki mogą wystąpić w funkcji formantów (jak w wyrazach: woł-owy, wy-rzucać) lub też wchodzić w skład podstawy słowotwórczej (jak w wyrazach: wolow--ina, wyrzut-nid).

Rdzeń może być podstawą słowotwórczą (np. rob-ota) lub też stanowić jeden z jej elementów składowych (np. robot-nik).

Ten sam rdzeń może występować w nieco różnych postaciach, np. wól: wól, rzuć: rzut, chodź: chód: chód. Takie odmienne postaci rdzenia nazywamy rdzeniami obocznymi. Oboczności rdzenia polegają na wymianach samogłosek i spółgłosek.

Wyrazy złożone

Wyrazy pochodne, które powstały od dwóch wyrazów podstawowych i zawierają dwie podstawy słowotwórcze, nazywamy wyrazami złożonymi.

Wyrazy złożone mają różną budowę. Niektóre z nich, np. prostokąt, grzybobranie, samolot, lamiglówka, wyrwidąb, rzezimieszek, liczykrupa, charakteryzują się tym, że obie podstawy są połączone za pomocą cząstki -o- lub -i- (-y-). Takie wyrazy nazywami złożeniami.

Inna jest budowa wyrazów złożonych typu Białystok, rzeczpospolita, dobranoc, wiarygodny, karygodny. Tutaj jeden z członów — bialy, pospolita, dobra, wiary, kary —jest zależny składniowo od drugiego, z którym łączy się w związek zgody (np. Białystok} lub rządu (np. wiarygodny}. Związek ten uwydatniają pytania, które możemy postawić w stosunku do członu podrzędnego, np. dobranoc — noc (jaka?) dobra (związek zgody), wiarygodny — godny (czego?) wiary (związek rządu). Tego typu wyrazy nazywamy zrostami.

Do wyrazów złożonych zaliczamy także tzw. zestawienia, czyli połączenia dwóch wyrazów pisanych oddzielnie, które są nazwą jednego przedmiotu, np. Stare Miasto, Biała Podlaska, Zielona Góra, wieczne pióro. Pod względem składniowym zestawienia są podobne do zrostów, natomiast różnią się od nich poza odmienną pisownią także tym, że człony zestawień zachowują odrębne akcenty, np. Biała Podlaska.

39

Skrótowce

Coraz bardziej rozpowszechniającą się formą tworzenia nowych wyrazów są tzw. skrótowce, czyli wyrazy powstałe ze skrótów wyrazowych, np. pekao (PKO — Powszechna Kasa Oszczędności), azetes (AZS — Akademicki Związek Sportowy), zethape (ZHP — Związek Harcerstwa Polskiego). Skrótowce tworzy się przede wszystkim ze skrótów nazw instytucji, urzędów, przedsiębiorstw i organizacji, np. pekape (PKP — Polskie Koleje Państwowe), Pafawag — Państwowa Fabryka Wagonów.

Niekiedy jednak skrótowce powstają od skrótów wyrazów pospolitych, np. żelbet od żelazobeton, rkm (wym. erkaem) od ręczny karabin maszynowy. Szerzeniu się skrótowców sprzyja dążenie do możliwie zwięzłego wypowiadania się.

Ze względu na budowę dzielimy skrótowce na literowce, głoskowce, grupowce (zwane też sylabowcami) i skrótowce mieszane.

a)      Literowce — to skrótowce, które powstają przez kolejne wymawianie nazw liter skrótu, np. PKO —pekao, PKZ (Pracownie Konserwacji Zabytków) — pekazet, ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych) — oenzet. Charakterystyczną cechą tych skrótowców jest to, że mają akcent na ostatniej sylabie.

b)      Głoskowce — to skrótowce, które powstają przez kolejne wymawianie głosek oznaczonych przez litery skrótu, np. ZAiKS (Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych) — zaiks, PAN (Polska Akademia Nauk) — pan, ZUS (Zakład Ubezpieczeń Społecznych) — zus. Skrótowce te, jeśli składają się z więcej niż jednej sylaby, mają akcent typowy dla wyrazów polskich, tj. padający na przedostatnią sylabę. Wymawiamy więc zaiks, nie: zaiks (inaczej niż literowce, np. oenzet, nie: oenzet).

c)      Grupowce — to skrótowce, które powstają przez kolejne wymawianie pierwszych grup głosek — najczęściej sylab, skracanych wyrazów wchodzących w skład kilkuwyrazowej nazwy. Należą do nich takie wyrazy, jak Pafawag (Państwowa Fabryka Wagonów), Polfa (Polska Farmacja).

d)      Skrótowce mieszane — powstają przez połączenie różnych sposobów odczytywania skrótów nazw. Na przykład skrót CPLiA (Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego) odczytujemy jako cepelia, tj.

40

najpierw wymawiamy nazwy pierwszych liter skrótu (ce, pe), a następnie kolejno głoski oznaczone literami l, i, a.

Skrótowce albo są nieodmienne, albo odmieniają się tak jak rzeczowniki. Zależy to przede wszystkim od tego, czy forma skrótowca jest podobna do formy rzeczownika i czy w związku z tym mieści się on w typowym dla języka polskiego wzorze odmiany. Ze względu na to np. skrótowiec wueses (WSS — Warszawska Spółdzielnia Spożywców) odmienia się; dopełniacz 1. p. — wuesesu, celownik 1. p. — wuesesowi, miejscownik 1. p. — w wuesesie, a nie odmienia się skrótowiec pekao, bo w języku polskim bardzo rzadko występują odmienne wyrazy kończące się na dwie samogłoski (wyraz obcego pochodzenia: kakao jest nieodmienny).

Kategoria słowotwórcza i typ słowotwórczy

Klasę wyrazów pochodnych o analogicznym ogólnym znaczeniu, np. nazwy czynności, cech, wykonawców czynności, nazywamy kategorią słowotwórczą. Wyrazy należące do tej samej kategorii mogą być utworzone za pomocą różnych formantów, np.:

a)      Nazwy czynności tworzymy regularnie za pomocą formantów -anie, -enielub -de, np. czytanie, mówienie, picie. Ponadto niektóre nazwy czynności tworzymy za pomocą innych formantów, jak -ka, -anka (np. rozgrywka, przebieranka) oraz przez odrzucenie przyrostka od wyrazu podstawowego (np. odskok, wykup).

b)      Nazwy wykonawców czynności tworzymy głównie od czasowników, najczęściej za pomocą formantów -acz, -arz, -ca, -ak, np. słuchacz, kreślarz, nadawca, pływak, ponadto za pomocą innych formantów, jak -idei (-yciel), -ator, np. oskarżyciel, mściciel, informator.

Nazwy wykonawców czynności tworzymy też od rzeczowników, np. rybak (ten,co łowi ryby), betoniarz (ten, co wyrabia beton).

c)      Nazwy cech tworzymy głównie od przymiotników, przeważnie za pomocą formantu -ość, np. starość, młodość, pracowitość. Rzadziej występują w tej funkcji inne formanty, jak -ota, -stwo, np. ciasnota, szaleństwo. Niektóre nazwy cech pochodzą od rzeczowników, np. bohater — bohater-stwo.

d)      Nazwy narzędzi czynności tworzymy głównie od czasowników, rzadziej od rzeczowników za pomocą formantów -arka, -acz, -nica,

41