ANTYK

ANTYK

Z ery starożytnej przedmiotem programu szkolnego jest literatura grecka i rzymska; obie razem nazywamy literaturą antyczną.

W dziejach literatury greckiej wyodrębniamy epokę niepodległości, zakończoną w 338 r. przed Chr., tj. w roku bitwy pod Cheroneą, lub w 333 r., tj. w roku bitwy pod Issos. Państwo Aleksandra Wielkiego nie było już niepodległą Grecją, ale np. mowy Demostenesa, mające za temat klęskę narodową, zrodziły się po pierwszej z wymienionych bitew. W epoce niepodległości wyodrębniamy okres archaiczny, od czasów bajecznych do początku wojen grecko-perskich, konkretnie do zburzenia Miletu w 494 r., i okres klasyczny, wiek V i IV przed Chr. Po epoce Grecji niepodległej mówimy o dobie hellenistycznej (od panowania Aleksandra Wielkiego do początków cesarstwa rzymskiego, ą więc do 30 r. przed Chr.) i z kolei o dobie cesarstwa rzymskiego; po upadku Rzymu nastąpiła epoka bizantyńska.

Najdawniejsze dzieje Grecji, zarówno lądowej, podzielonej — mimo małego obszaru — na wiele małych państewek w części północnej (m. in. Epir, Tessalia), środkowej (przede wszystkim tak ważna w dziejach starożytnych Attyka i jej stolica Ateny) i południowej (Peloponez; najważniejsze państewko: Sparta), jak i Grecji wyspiarskiej z Kretą, Eubeją i Rodos na czele, wreszcie kolonialnej, poznajemy przede wszystkim dzięki odkryciom archeologicznym. Dzieł historycznych, odtwarzających czasy bajeczne, a pisanych współcześnie z najdawniejszymi wydarzeniami, brak. Dlatego jako bezcenne źródła wiadomości o Grecji IX—VIII w. przed Chr. wykorzystuje się — obok ustaleń archeologicznych — także dwa wspaniałe poematy, Iliadę i Odyseję, które starożytni Grecy przypisywali ślepcowi z VIII w. przed Chr., Homerowi. Spierało

108

się o miejsce jego pochodzenia siedem miast (Smyrna, Chios, Kolofon, Itaka, Pylos, Argos, Ateny). W nauce nowożytnej są wyznawcy teorii o wspólnym autorstwie obu poematów; są jednak uczeni piszący: autor Iliady, autor Odysei.

Eposy Homerowe liczą po 24 księgi. Podział pochodzi od tzw. gramatyków, z późniejszych wieków. Iliadami poematem o Ilionie, tj.

0          Troi, ściślej o wojnie trojańskiej, czyli o tej, którą Grecy prowadzili
przez dziesięć lat z Trojanami, mieszkańcami Azji Mniejszej. Powód do
wojny dał królewicz trojański Parys, który, będąc w gościnie u Greków,
porwał żonę króla Sparty Menelaosa.^Wodzem wszystkich Greków był
brat Menelaosa, Agamemnon. Najdzielniejszym rycerzem był Achilles;
rycerz ten jednak, zagniewany na Agamemnona, który porwał mu
brankę Bryzeidę, nie chciał wziąć udziału w walce. Zmienił stanowisko,
gdy w pojedynku z najdzielniejszym rycerzem trojańskim, królewiczem
Hektorem, zginął jego przyjaciel, Patroklos. W pojedynku stoczonym
z Hektorem pomścił Achilles przyjaciela; branką jego stała się żona
Hektora, Andromacha, którą we wzruszającej scenie pożegnał Hektor
idący do walki. Drugą wzruszającą sceną jest przybycie do namiotu
Achillesa króla trojańskiego, Priama, błagającego zwycięzcę o wydanie
ciała syna.

Z dziesięcioletniej wojny opowiedział poeta jedynie o pięćdziesięciu ostatnich dniach dziesiątego roku; okres poprzedni to przeszłość. Można mówić o ramowej kompozycji eposu: księga I rozpoczyna się gniewem Achillesa, księga XXIV przedstawia rycerza, który pozbył się gniewu i wydał ciało poległego Hektora. Dobitnie zostało to podkreślone przez to, że Iliada rozpoczęta imieniem Achillesa kończy się imieniem Hektora. Wiele jest scen, w których bogowie olimpijscy, zaangażowani jedni po jednej, drudzy po drugiej stronie, pomagają walczącym. Wspaniałe są sceny batalistyczne, wyraziste charaktery Greków

1          Trojan.

Po skończonej wojnie, po zagładzie Troi, rycerze greccy powrócili do domów rodzinnych; nie powrócił król Itaki Odyseusz; jego przygody w czasie dziesięcioletniej tułaczki są tematem drugiego eposu — Odysei. Znów, jak w Iliadzie, o dziesięciu latach poprzednich dowiadujemy się jako o przeszłości, z tą różnicą, iż tu narratorem jest główny bohater, a akcja poematu to tylko ostatnie 40 dni. Księgi I—XII poświęcone są opisowi wędrówek Odyseusza, księgi XIII—XXIV przedstawiają wypadki w Itace po powrocie nie rozpoznanego króla — tułacza aż do zabicia

109

zalotników jego żony Penelopy. Przygody Odyseusza są przez cały c_2as nadzwyczaj interesujące.

Poematy Homera były w Polsce przekładane fragmentarycznie pr_zez poetów największych: Iliada przez Kochanowskiego i Słowackiego Odyseja przez Norwida. Tłumaczenie całości podejmowano parokrotnie. Homer uklasycznił heksametr, tj. wers o sześciu metrach, j^|_co wiersz epiczny. Nie powiodły się przekłady dokonane tzw. polsl{j_m heksametrem. Szczęśliwym tłumaczem okazał się w XVIII w. Frar,_ci_ szek Ksawery Dmochowski, który posłużył się rymowanym trzynasto-zgłoskowcem odgrywającym u nas tę rolę, jaką w starożytności odg_ry. wał heksametr. Jego przekład żył w naszej kulturze przez dwa wieki, ą_z^ zastępowany przez tłumaczenia bardziej odpowiadające duchowi po_ezjj współczesnej: Ignacego Wieniewskiego, Kazimiery Jeżewskiej. Ody^p oddał rymowanym trzynastozgłoskowcem w XIX w. Lucjan Siemi_en. ski; tłumaczenie to zastąpił w naszej dobie prozaiczny przekład Ją_na Parandowskiego. Udał się śmiały eksperyment: w dobie, w której poe_z;_a styka się z prozą, pierwszy romans literatury światowej odczyty\^_a^ możemy jako interesującą powieść. Nawiązań do Iliady i Odysei, lj_cz_ nych w literaturze wszystkich epok i narodów, mieliśmy w naszy_m piśmiennictwie bardzo wiele. Tylko przykładowo wymienić nale_zv oczywiście nie zapominając o Odprawie posłów greckich Kochanowskie, go, dramaty Stanisława Wyspiańskiego Achilleis i Powrót Odysa.

Na VIII w. przed Chr. datujemy poematy innego twórcy, Hezj o<j_a powszechnie uważanego za późniejszego od Homera, aczkolwiek<na ten temat toczą się dyskusje. W poemacie Teogonia dał wykład mitologii greckiej; poemat Prace i dnie charakteryzuje niesprawiedliwości, m. j_n przekupstwo, gloryfikuje pracę, szczególnie pracę na roli.

Z wieków VII—V dochowało się co nieco utworów lirycznych. T_vr_ teusz (VII w.), znany fragmentarycznie, jest twórcą elegii zagrze\vą;_a_ cych do walki. Mówimy o tyrtejskim tonie w nowożytnej poezji £_oj_ nierskiej. Tematykę podobną odnajdujemy w elegiach Solona z Aten (VII/VI w.), znanego z historii. Nie tylko elegie, ale także epigrarnąjy hymny, również złośliwe jam by, pisywał trochę więcej znany od wyn^ nionych dotąd Archiloch z wyspy Paros (1. połowa VII w.).

Lirycy VI—V w. przeszli do nieśmiertelności jako twórcy pewnych strof, jako twórcy określonych rodzajów wierszy lirycznych. Anak_re. on t z Teos w Azji Mniejszej (VI w.) pisywał elegie, pieśni biesiacj_ne i miłosne, zachowane we fragmentach, ale wywierające duży wpływ _na

110

poooezję późniejszą w całym świecie. Liczne „anakreontyki" znajdujemy mm.in. w twórczości Kochanowskiego, który aż siedmiu fraszkom dał tyyytuł Z Anakreonta. Alkajos z Mityleny na wyspie Lesbos(VII/VI w.), zajaniepokojony o losy państwa, posługiwał się metaforyką ojczyzna —— okręt. Był piewcą wina i miłości. Największą poetką grecką była SiJafona z Mityleny, a więc także z wyspy Lesbos (VII/V1 w.), autorka pitieśni weselnych, modlitw, z których najsłynniejsza — to modlitwa do AAfrodyty. Tę sparafrazował dość swobodnie Kochanowski we fraszce DOo Milości (Matko skrzydlatych Miłości...).

W pewnej mierze do okresu klasycznego wchodzimy, wprowadzając miazwiska dwu największych poetów lirycznych. Symonides z Keos (WI/V w.) pierwszy układał hymny na cześć zwycięstw (epinikia), sławił zvwycięstwa Greków nad Persami. Epinikia te doszły do naszych czasów jesdynie we fragmentach. Sławne są jego peany, przede wszystkim ku czci AApollina, treny — „lamenty i skargi Symonidowe", jak się wyraził Kiochanowski. Jego epigramat poświęcony Spartanom poległym pod wvodzą Leonidasa w wąwozie termopilskim (480 przed Chr.) w nierównej w^alce z Persami brzmi: „Gościu, oznajmij Lacedemończykom. że w boju poległszy — /Tu spoczywamy po wiek, wiernie słuchając ich praw".

Pindar z Teb (V w.) uchodzi za największego poetę lirycznego starożytności. I on uprawiał epinikia, stał się twórcą ody. Sławił zwycięzców m. in. w igrzyskach olimpijskich; w jednym z utworów opowiedział mit o wyprawie Argonautów po złote runo. Tłumaczył Pindara itnłody Mickiewicz.

Twórcą bajki, mającej za przedmiot przede wszystkim zwierzęta i "wykorzystującej ich wartość reprezentatywną (lis chytry, wilk drapież-^y--), był Ezop Frygijczyk (VI w.). Teksty jego bajek dotarły do nas ^v kształcie prozaicznym; naśladowali go i przetwarzali bajkopisarze Wszystkich czasów i narodów. W Rzymie starożytnym Fedrus (I w. przed Chr. — I _w. po Chr.).

Okres klasyczny w dziejach greckiej kultury i literatury przywodzi na myśl przede wszystkim nazwisko Peryklesa (500—429). Za jego rządów w Atenach powstały najwspanialsze dzieła architektury (partenon. Propyleje, budowle na Akropolu), działali genialni rzeźbiarze: Fidiasz. Według powszechnego osądu największy w dziejach kultury ludzkiej: Myron, Poliklet. W tym czasie rozwinął się teatr, doszła do perfekcji twórczość dramatyczna. Co do początków tragedii posłużmy się świadectwem Horacego: „Nie znany przedtem rodzaj poezji tragic/nej mia)

II l

wynaleźć Tespis, który na wózku woził swoje utwory, śpiewane i grane przez ludzi z twarzą pomazaną czerwonymi drożdżami. Po nim Eschyl wynalazł maskę i poważny kostium, zbudował podniesienie z niewielu belek i nauczył wielkich słów i kroczenia na koturnach."

Tragedia powstała przy końcu VI w.: Tespis miał w 534 r. wprowadzić dialog między chórem i aktorem. Etymologicznie wywodzimy nazwę od wyrazów: tragos (kozioł, chór odziany był w koźle skóry) i ode (pieśń). Tragedia powstała z dytyrambu, tj. z pieśni na cześć boga Dionizosa śpiewanych w czasie tzw. Wielkich i Małych Dionizjów. Po Tespisie, którego „wózek" mógł być wyobrażeniem Dionizosa wracającego zza morza, był Frynichos z Aten (VI/V w.), który wystawił (może w 494 r.) nie zachowaną sztukę Zdobycie Miletu. Według świadectwa Herodota, „cała widownia wybuchła płaczem; jakoż ukarano go grzywną tysiąca drachm, ponieważ przypomniał Grekom ich własne nieszczęście, i zarządzono , żeby nikt już tego dramatu nie wystawiał". Po latach zrehabilitował się tragedią Fenicjanki (prawdopodobnie 476), sławiącą zwycięstwo Greków pod Salaminą (480). O dalszych etapach rozwoju tragedii podał nam Arystoteles: „Liczbę aktorów z jednego do dwu pierwszy powiększył Ajschylos, on też ograniczył rolę chóru i naczelne miejsce zapewnił dialogowi. Sofokles zaś dodał trzeciego aktora i dekoracje sceniczne".

W ten sposób już starożytni (Arystoteles, Horacy) wymienili nazwiska dwu pierwszych tragików greckich, tworzących trójcę największych: Ajschylos (zwany też Eschyl) z Eleuzis (525—456), Sofokles z Kolo-nos (496—406), Eurypides (ok. 485-^06).

Ajschylos był autorem podobno 90 utworów dramatycznych (poza tragediami pisał dramaty satyrowe), z których znamy 79 tytułów; był podobno 13 razy zwycięzcą; to znaczy, że nagrodę otrzymały 52 utwory (wystawiał tetralogiami, tj. trzy tragedie i dramat satyrowy). Znamy siedem tragedii. Pierwszą są Persowie (472), ukazanie klęski wojsk Kser-ksesa, którego zgubiła pycha (hybris). Druga znana, Siedmiu przeciw Tebom (467), wiąże się z mitem tebańskim: Polinejkes, królewicz te-bański, wygnany, wraca z sześcioma rycerzami do Teb; oblegają siedem bram miejskich, Polinejkes walczy przeciw swemu bratu Eteoklo-wi. Bracia zabili się wzajemnie; opłakują ich siostry, Ismena i Antygona. Herold ogłasza decyzję senatu tebańskiego: Eteokla pochować z honorami, Polinejkesa rzucić na żer ptakom i psom. Antygona postanawia złamać prawo i pogrzebać brata. Prometeusz skowany jest tragedią,

112

której daty wystawienia nie znamy. Wysuwa się przypuszczenie, nie przyjęte powszechnie, iż jest to tragedia wcześniejsza niż Siedmiu przeciw Tebom. Za późniejszym powstaniem tragedii o Prometeuszu przemawia obecność trzech aktorów, ale wysuwano przypuszczenie — dyskutowane — że Prometeusz przykuty do skały był manekinem, a głos zza sceny wypowiadał jego słowa. Jak wiemy, Prometeusz skazany był za to, że chciał być równy bogom, wykradł tajemnicę ognia. W literaturze nowożytnej mówi się o prometeizmie, wskazuje dzieła przetwarzające motyw prometejski. Wyraz najpotężniejszy znalazł mit o Prometeuszu w utworach wielkiego romantycznego poety angielskiego Shelleya. Na polskim gruncie mówi się o prometeizmie w Improwizacji Konrada w Dziadów części III, wskazuje się echa w wielu utworach Słowackiego, w Hymnach Kasprowicza itp. Prometeizm nowożytny naprawdę nie ma wiele wspólnego z Prometeuszem skowanym Ajschylosa.

Jedyną zachowaną w całości trylogią Ajschylosa jest Orestea (Aga-memnon, Ofiarnice, Eumenidy) opowiadająca dzieje rodu Agamemno-na, nad którym ciąży klątwa za liczne zbrodnie. W pierwszej tragedii zbrodnicza żona naczelnego wodza Greków, Klitajmestra, gotuje mu, wespół z kochankiem Aigistem, śmierć, gdy powrócił po dziesięcioletniej wojnie. W drugiej z kolei tragedii wrócił do domu po wieloletniej nieobecności syn Agamemnona, Orestes, który wraz z przyjacielem Pyla-desem zabił występną parę. Ofiarnicą jest siostra Orestesa, córka Agamemnona, Elektra, składająca ofiarę przy grobie ojca i prosząca o karę dla zabójców. W trzecim ogniwie trylogii, w Eumenidach, Orestes, trapiony przez Erynie — boginie zemsty, sądzony jest następnie za matko-bójstwo. Uwolniony zostaje dzięki interwencji Ateny. Interesująca jest kreacja psychologiczna Orestesa — człowieka rozdartego wewnętrznie. We wszystkich zachowanych tragediach Ajschylosa dużą rolę odgrywają zagadnienia moralne.

Ze 123 sztuk Sofoklesa dochowało się w całości siedem tragedii i fragmenty dramatów satyrowych. W chronologicznym porządku są to, pominąwszy jedną mniej ważną, Ajas, Antygona, Król Edyp, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonos. Sześć wymienionych tworzy dwa cykle: tebań-ski i trojański. Tragedią Edypa jest to, że jest on zabójcą swojego ojca — Lajosa i mężem własnej matki—Jokasty. Gdy ta rzecz, poprzednio niewiadoma, wykryła się, Edyp wydarł sobie oczy, a Jokasta popełniła samobójstwo. Motyw Edypa w powszechnym rozumieniu to motyw kazirodczy. Edyp w Kolonos ma jako temat dzieje wypędzonego z Teb ślepego

113

króla, któremu towarzyszy córka Antygona. Ona jest tytułową bohaterką najbardziej znanej w całym świecie tragedii antycznej. Doszedł tu do wyrazu tragizm równych uprawnień. Za Kreonem, władcą Teb, stoi prawo państwowe: zakazuje on pogrzebania Polinejkesa (por. Ajschy-losa Siedmiu przeciw Teboni)\ za Antygona przemawia prawo boże: odważa się ona na pogrzebanie brata i ginie.

W Ajasie tematem jest spór o zbroję Achillesa, która przypaść miała tytułowemu bohaterowi tragedii, królowi Salaminy, jako najdzielniejszemu z greckich wojowników, ale przyznano ją Odysowi. Oszalały Ajas wyrżnął stado baranów w mniemaniu, że są to greccy wojownicy, po czym popełnił samobójstwo. Miano mu odmówić pogrzebu; nie stało się to, dzięki interwencji Odysa. Filoktet (409, jedyna pewna data) opowiada dzieje rycerza, który, ukąszony przez węża, nie dotarł do Troi. Przebywał na wyspie Lemnos; posiada łuk Heraklesa potrzebny dla osiągnięcia zwycięstwa. Ten łuk usiłowano mu wydrzeć i wówczas groziłaby mu śmierć głodowa. Przybył Herakles i rozkazał Filoktetowi udać się pod Troję w momencie, w którym zwycięstwo było już bliskie. Elektro opowiada temat drugiego ogniwa Orestei, jednak inaczej niż w tamtej tragedii. Orestes spełniający wolę bogów jest niewinny; do spełnienia czynu zachęca go bohaterka tytułowa, jej rola jest większa niż u Ajschy-losa.

Z przeszło 90 sztuk Eurypidesa zachowało się 17 tragedii i dramat satyrowy Cyklop. Medea (431) przynosi drugą obok Klitajmestry klasyczną kreację zbrodniczej kobiety. Bohaterka tytułowa jest czarodziejką kolchijską; jej zawdzięczał Jazon zdobycie złotego runa, ale gdy ją porzucił, mściła się na nim: spaliła żywcem jego narzeczoną Kreuzę, straciła spieszącego na ratunek Kreuzy jej ojca, Kreona (władcę Koryntu). Zabiła nawet własne dzieci. Hippolytos uwieńczony (428) jest tragedią miłości. Fedra, macocha Hippolyta, syna Tezeusza, króla Aten, kocha pasierba, ale z zemsty za nieodpłacenie wzajemną miłością powoduje jego śmierć.

Szereg tragedii Eurypidesa ma tematykę trojańską. Andromacha, żona Hektora, branka Achillesa, a potem jego syna Neoptolemosa, urodziła nowemu panu syna, naraziwszy się na gniew bezdzietnej żony Neoptolemosa — Hermiony. Prowadzona z dzieckiem na śmierć została uratowana przez Peleusa, ojca Achillesa. Hermiona uciekła z Oreste-sem, który zabił Neoptolemosa. Elektra (ok. 413) opowiada mit stanowiący temat wymienionych tragedii obu poprzednich dramaturgów.

114

Bohaterka tytułowa jest u Eurypidesa żoną wieśniaka. Zwabiła ona Klitajmestrę do chaty i tam zostało dokonane zabójstwo. Orestes zabił podstępnie Ajgistosa. Jednak oboje przeżywają problem moralny: Orestes ucieka do Aten, a Elektra ma zostać żoną jego przyjaciela Pyladesa. Dwie tragedie poświęcone zostały Ifigenii: Ifigenia w Taurydzie, Ifigenia w Aulidzie. Bohaterka tytułowa, kapłanka Artemidy, winna jako krwawą ofiarę złożyć bogini ciała swego brata Orestesa i jego przyjaciela Pyladesa, pojmanych w Taurydzie. Orestes ucieka z posągiem Artemidy; ścigany początkowo przez króla Taurydy Toasa pozwala na zabranie posągu, stosując się do woli Apollina. Bohaterka tytułowa Ifigenii w Aulidzie poświęciła życie dla zapewnienia zwycięstwa Grekom wyruszającym pod Troję.

Temat tebański jest obecny także w dziełach Eurypidesa. W tragedii Hiketydy (nie należy jej mylić z kantatą Ajschylosa pod tym samym tytułem) błagalnicami są matki poległych w wyprawie „siedmiu przeciw Tebom". Idzie o wydanie ciał i o wyprawienie pogrzebu, co zostaje uwieńczone powodzeniem przy pomocy Tezeusza ustylizowanego na idealnego władcę. Fenicjanki noszą ten tytuł, podobnie jak utwór poprzedni, od chóru — tym razem dziewcząt fenickich. Po śmierci Polinejkesa i Eteok-lesa Antygona nie otrzymuje pozwolenia na pogrzebanie pierwszego z nich, całuje martwe ciało brata i udaje się na wygnanie z ojcem. Nie godzi się na małżeństwo z Hajmonem, którego wyznacza jej Kreon.

Ogółem zachowały się 32 utwory wielkiej trójcy tragików, w tym jedna cała trylogia, jeden dramat satyrowy. Wiele utworów miało temat podobny, przynajmniej wywodzący się z jednego mitu; temat Elektry został powtórzony u wszystkich trzech poetów. W tragedii greckiej obowiązywały trzy jedności, przy czym jedność akcji była podstawowa; jedność miejsca i czasu wynikły z założeń praktycznych. Brak zasłony nie sprzyjał temu, by widz mógł uznać, iż dalsze sceny rozgrywają się gdzie indziej i kiedy indziej. Tragedia zaczynała się prologiem, w którym podany był temat, kończyła się epilogiem. Chór mógł stać na scenie przez cały czas, mógł wejść ze śpiewem po prologu; takie wejście nazywało się parodos. Mógł ze śpiewem wyjść ze sceny przed epilogiem; takie wyjście nazywało się exodos. Pomiędzy prologiem i epilogiem były na przemian sceny dramatyczne i pieśni chóru; nazywano je: epejsodion, stasimon. Spór przedstawiany w epejsodionach nazywano agonem. Jeśli pojedyncze osoby miały równy przydział wersowy, nazywało się to stichomytią. Stichomytia występuje w Antygonie pięciokrotnie; jedna

115

z tragedii Eurypidesa, Alkestis, zbudowana jest w całości na zasadzie stichomytii. Fragment przełożył Kochanowski. Reguła trzech jedności powodowała, że o wydarzeniach dziejących się w innym miejscu i w innym czasie dowiadujemy się z opowiadań. Przede wszystkim nigdy nie odbywał się na scenie mord. Wspomniane przez Horacego koturny były konieczne, gdyż scena była położona niżej od widowni. Aktorzy posługiwali się maskami, co było i z tego względu konieczne, że aktor mógł maskę zmienić i w dalszej części grać inną rolę.

Komedie wystawiano od 486 r. Komediopisarzem najważniejszym był Arystofanes z Aten (445—ok. 385). Napisał 40 komedii, dochowało się 11. Wiele komedii miało tendencje polityczne; poeta wyrażał ideę pokoju. Widoczne jest to w Acharne'jeżykach, obrazujących złe skutki wojny dla ludności wieśniaczej. Komedia Pokój (421) sławi aktualny pokój Nikiasza. Znamienna jest idea Lizy straty: kobiety bojkotują mężczyzn aż do momentu nastania pokoju. Najwybitniejsza z tej grupy komedii, Rycerze (424). stanowi atak przeciw wojennej polityce Kleona. Komedią baśniową są Ptaki (414), przedstawiające projektowaną wyprawę do państwa ptaków i założenia państwa w chmurach. Doszło więc do głosu marzenie o idealnej krainie. Charakterystykę karykaturalną filozofa Sokratesa przynoszą Chmury. Tematem Żab (406) jest agon (zawody) pomiędzy nieżyjącymi już wielkimi tragikami: Ajschylosem i Eurypidesem, gdyż Sofokles wycofał się z agonu. Zwyciężył Ajschylos; opuszczając Hades, zaznaczył, że drugie po nim miejsce należy się Sofoklesowi.

Okres Peryklesa, złoty okres Aten, był m. in. dobą rozkwitu historiografii. Herodot z Halikarnasu (ok. 485—425) jest autorem Dziejów, które uczeni podzielili na 9 ksiąg, nadając im imiona muz. Przedstawił dokładnie historię wojen grecko-perskich. Łączył historię z etnografią i etnologią (nie znano jeszcze wtedy tej dyscypliny), dając interesujące opis krajów i zamieszkujących je ludów. Za największego historyka całej starożytności uważa się Tukidydesa z Aten (ok. 460—ok. 383), monografistę wojny peloponeskiej, doprowadzającego narrację do 411 r. U Herodota dużą rolę odegrały epizody, nieraz nowelistyczne; u Tukidydesa — motywy wygłaszane przez wodzów przed bitwami. Ksenof ont z Aten (ok. 430—ok. 355), uczeń Sokratesa i autor Wspomnień o nim, był historykiem wyprawy Cyrusa, w której brał udział; podobnie jak Herodot zespolił historię z etnologią.

Sokrates (469—399) nie pozostawił pism. Wiemy o nim od Kseno-

116

fonta i od ucznia jego Platona (427—347). Z kolei uczniem Platona był Arystoteles ze Stagiry (384—322). W pismach Platona i Arystotelesa są szczyty filozoficznej myśli, nie tylko starożytnej ery. Platon był autorem 26 znanych nam dialogów, jednego monologu i 11 listów. W wielu dialogach osobą rozmawiającą jest Sokrates, który ma zawsze rację. Metoda sokratyczna polega na doprowadzeniu wywodów przeciwnika do absurdu. Trylogia Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kry t on najlepiej daje poznać Sokratesa. Z Eutyfronem Sokrates stoczył dyskusję na temat bezbożności; monolog Obrona Sokratesa przekazuje historię procesu filozofa i skazania na śmierć; Kryton jest dialogiem prowadzonym w więzieniu przez skazanego, który nie dał się namówić do ucieczki. Poza tym tryptykiem najbardziej znane dialogi to: Fedon — ostatnia rozmowa Sokratesa z uczniami, wywód o śmierci i o nieśmiertelnej duszy; Uczta — w czasie biesiady po przemówieniu Sokratesa pochwałę jego wygłasza Alkibiades. Idealny ustrój przedstawił Platon w dziele Państwo (10 ksiąg; dawniej niesłusznie tłumaczono tytuł Rzeczpospolita). Najobszerniejszym pismem są Prawa (12 ksiąg), jedyny utwór, w którym nie występuje Sokrates. Platon uklasycznił dialog; dzieła jego należą w równej mierze do filozofii, co do literatury pięknej.

Arystoteles stworzył w licznych pismach encyklopedię wszystkich nauk. Od niego wywodzi się nauka filozoficzna o bycie zwana metafizyką, jako że wykład tej domeny następował po wykładzie fizyki. Wykład logiki nosił tytuł Organon. Wkroczył w domenę etyki, polityki (Ustrój polityczny Aten jest nie jedynym dziełem). Stworzył wykład poetyki, i osobno retoryki, okrasiwszy naukę zasad poezji (głównie epiki i dramatu) i wymowy przeglądem wielkich autorów.

W dziedzinie wymowy należy wspomnieć trzy nazwiska. Lizjasz (ok. 445—375) był autorem przeszło 30 mów, w tym we fragmencie zachowanej Mowy olimpijskiej, nawołującej do walki. Izokrates (436—338), po którym pozostało 21 mów, był także teoretykiem wymowy. Od niego pochodzi nowy gatunek — paraineza (od paraineo — zachęcam), tj. przedstawienie wizerunku idealnego władcy, sędziego itp.; również od niego panegiryk (pan — wszystko, agejro — gromadzę j, zgromadzenie pochwał. Najwybitniejszym uczniem Izokratesa i największym mówcą starożytności był Demostenes z Aten (384—322), po którym pozostało ok. 60 mów, głównie politycznych. Patriota grecki po bitwie pod Cheroneą podtrzymywał nadzieję odzyskania wolności; występował przeciw Filipowi Macedońskiemu w trzech Filipikach.

117

Mowa O wieńcu jest obroną działalności politycznej mówcy.

Nazwą okresu hellenistycznego określa się okres od bitwy pod Issos (333) do bitwy pod Akcjum (31), po której nastąpiło zjednoczenie cesarstwa rzymskiego. Ma też uzasadnienie nazwa: okres aleksandryjski, od Aleksandrii założonej na skraju delty Nilu (331), która za Ptolomeu-szów (III w.) stała się centrum kultury ówczesnego świata. „Świątynia wiedzy" w Aleksandrii zwała się Muzeum. W literaturze okresu hellenistycznego do zapamiętania jest kilka nazwisk. Najwybitniejszym twórcą tzw. komedii nowej był Menander(ok. 342/341—292/291), autor przeszło 100 komedii, z których w całości lub z pewnymi lukami znamy 8.

Sielankę stworzył Teokry t (ok. 300—ok. 240), który oddziałał wydatnie na poezję bukoliczną wszystkich czasów.

W okresie cesarstwa rzymskiego historykiem piszącym po grecku był Plutarch z Cheronei (ok. 50—ok. 130), twórca biografistyki, autor Żywotów równoległych, w których zestawił np. Aleksandra Wielkiego z Cezarem, Demostenesa z Cyceronem. Tłumaczył Plutarcha m. in. Krasicki.

Literatura grecka jest ojczyzną większości rodzajów i gatunków literackich wszystkich epok i narodów; wielcy pisarze i poeci Hellady oddziałali na twórców epok późniejszych. Niektóre arcydzieła są nie wyczerpaną skarbnicą inspiracji.

*

W dziejach literatury rzymskiej wyodrębniamy okres archaiczny (do 90 r. przed Chr.); wiek złoty, który dzielimy na dwa okres mniejsze: cyceroński (90—31) i augustowski (31 przed Chr.—14 po Chr.); okres łaciny srebrnej, od śmierci Augusta do śmierci Trajana (14—117); okres żelazny, od śmierci Trajana do upadku cesarstwa. Z okresu archaicznego zasługuje na pamięć Titus Maccius Plautus (ok. 254—184), autor 21 zachowanych komedii. Najbardziej znane są: Bracia (Menechmi), komedia pomyłek; Żołnierz samochwał, który wpłynął na kreacje Papkina i Zagłoby; Kupiec — komedia rozwijająca wątek zazdrości w przygodzie miłosnej. Terencjusz(PubliusTerentius Afer, ok. 190—ok. 150), autor 6 znanych nam komedii, jest poetą mniejszego znaczenia.

Okres cyceroński nazywa się tak od największego prozaika łacińskiego Cycerona (M. Tullius Cicero, 106—43), autor znakomitych mów, których ponad 50 znamy w całości lub w znacznych fragmentach i co najmniej drugie tyle w drobniejszych fragmentach. Najsławniejsze: O dowództwie Gn. Pompeiusza, cykl 4 mów Przeciw Katylinie t— polity-

118

czne; W obronie poety Archiasza — poświęcona w połowie znaczeniu literatury i sztuki. Pisał też dzieła retoryczne, filozoficzne (np. O powinnościach, O rzeczypospolitej), listy. Współczesny Cyceronowi Juliusz Cezar (Caius lulius Caesar, 100—44) pozostawił pamiętniki o wojnach, które prowadził; był wodzem, w pewnym okresie jedynowładcą w Rzymie. Monografię historyczną wprowadził do piśmiennictwa rzymskiego Salustiusz (C. Sallustius Crispus, 86—35).

W okresie augustowskim do szczytu doszła poezja. Wergiliusz (P. Yergilius Maro, 70—19) był autorem Bukolik, czyli eklog w liczbie 10, a więc sielanek, Georgik, czyli poematu o rolnictwie (4 księgi), Eneidy, eposu narodowego w 12 księgach. Był rzymskim odpowiednikiem: Teokryta, Hezjoda, Homera. Eneidajest w pierwszych 6 księgach rzymską Odyseją (dzieje Eneasza, który po upadku Troi przybył po długiej wędrówce do Lacjum); w księgach 7—12 rzymską Iliadą (dzieje założenia Rzymu przez Eneasza po stoczeniu walki z Turnusem). Interesujące są dzieje sławy Wergiliusza, także w historii naszego narodu, szczególnie po utracie niepodległości. Z dzieł poety, którego Mickiewicz nazwał ,,nasz przyjaciel Maro", czerpali Polacy przekonanie, że Troja ,,na to upadła, aby Rzym zrodziła", że mściciel, a więc wybawiciel narodu, powstanie „z naszych kości".

Horacy (Quintus Horatius Flaccus, 65—8) był autorem epod (17 utworów jambicznych), ód, których w 4 księgach napisał blisko 100, satyr i listów poetyckich. Najważniejszy list — do Pizonów, o sztuce poetyckiej. Metra poetów greckich (alcejskie, safickie i in.) doszły do naszej ery za pośrednictwem Horacego i oddziałały na łacińską i polską poezję naszego narodu. Parafrazował Horacego Kochanowski, podobnie jak Horacy pisał wiele o sławie poetyckiej. Klasyczne są sformułowania Horacego Exegi monumentum aere perennius (Pomnik stworzyłem trwalszy od spiżu) i Non omnis moriar... (Nie wszystek umrę). Podobne myśli o swych osiągnięciach poetyckich i o przyszłej sławie wypowiadał Kochanowski. W późniejszych wiekach Horacego tłumaczył m. in. Norwid, dla żartów poetyckich także... Sienkiewicz.

Owidiusz (P. Ovidius Naso, 43 przed Chr. — 18 po Chr.) był autorem poematu Metamorfozy (15 ks.), stanowiącego najpełniejszy wykład mitologii greckiej, napisanego heksametrem. Natomiast poetycki Kalendarz (6 dochowanych ksiąg) przedstawia legendy rzymskie, pisany jest dystychem elegijnym (czyli kontaminacją heksametru i pen-tametru), a więc tą miarą wierszową, którą napisał poeta z kolei cykle

119