fonetyka

Fonetyka jest działem językoznawstwa zajmującym się badaniem dźwiękowej strony języka. Najmniejszym elementem formy dźwiękowej wyrazu jest głoska. Każda głoska ma określone cechy fizjologiczne i fizyczne, zależne od sposobu jej wymawiania, dzięki czemu odróżniamy ją od innych. Zmieniając głoski w wyrazach, możemy utworzyć wyrazy o innym znaczeniu, np. dom, tom, ton; mama, tata; bat, kat.

Oprócz cech istotnych ze względu na ich funkcję odróżniającą mają głoski także cechy nieistotne pod tym względem, jak wysokość tonu samogłosek w języku polskim, niektóre cechy wymowy poszczególnych głosek, np. dźwięczność lub bezdźwięczność głoski oznaczanej literą h, różna wymowa głoski oznaczonej literą ł. Zespół właściwości głoski, które pozwalają odróżnić ją od innych głosek jako składników wyrazu nazywamy fonemem (np. dom, tom), zaś głoski różniące się tylko cechami nieistotnymi pod tym względem — wariantami fonemów.

Narządy mowy i ich udział w powstawaniu głosek

W powstawaniu głosek biorą udział następujące narządy mowy:

–        płuca,

–        tchawica z krtanią,

–        jamy: gardłowa, nosowa oraz ustna wraz ze znajdującymi się w niej narządami.

Płuca są zbiornikiem powietrza, które wydychane w czasie mówienia

10

służy jako materiał do powstawania głosu.

Tchawica jest przewodem w kształcie rury łączącym płuca z krtanią. W krtani umieszczone są dwa pasma mięśni, zwane wiązadłami głosowymi. Wiązadła głosowe mogą zbliżać się do siebie lub oddalać. Dzięki temu zmienia się wielkość i kształt otworu między nimi, tzw. głośni.

Jeśli wiązadła głosowe są zsunięte, tj. jeśli głośnia jest zamknięta, strumień powietrza wydychanego z płuc siłą toruje sobie drogę, wprawiając wiązadła w drgania. Drgania te występują przy wymawianiu głosek dźwięcznych, do których należą wszystkie samogłoski i część spółgłosek (np. b, d, g, z). Jeśli natomiast głośnia jest otwarta, powietrze przechodzi między wiązadłami głosowymi swobodnie, nie powodując ich drgań. W tych warunkach powstają spółgłoski bezdźwięczne (np. p, t, k, s).

Powietrze po wyjściu z krtani przedostaje się do jamy gardłowej, a następnie do jamy ustnej i niekiedy także do jamy nosowej. Największy wpływ na brzmienie głosek ma jama ustna, która w czasie mówienia stale zmienia swój kształt, dzięki ruchom znajdujących się w niej narządów mowy.

Ruchomymi narządami mowy są: wargi, szczęka dolna z zębami, język, podniebienie miękkie (tylne). Nieruchome narządy mowy to szczęka górna, dziąsła i podniebienie twarde.

Podniebienie miękkie, zakończone języczkiem, może się wznosić ku górze i przylegać do tylnej ścianki jamy gardłowej, zamykając wlot do jamy nosowej. Wtedy strumień powietrza przechodzi tylko przez jamę ustną. W tych warunkach powstają głoski ustne. Jeśli zaś podniebienie miękkie jest opuszczone, powietrze przedostaje się do jamy ustnej i do nosowej. Wymawiamy wtedy głoski nosowe (np. ę, ą, m, n).

Samogłoski i spółgłoski

Głoski dzielimy na samogłoski i spółgłoski. Zachodzą między nimi następujące różnice:

a)      Samogłoski są donośniejsze niż spółgłoski (słyszymy je lepiej).

b)      Samogłoski są wymawiane przy większym rozwarciu jamy ustnej niż spółgłoski; przy artykulacji[1] spółgłosek albo przez moment następu-

11

je zwarcie narządów mowy w jamie ustnej, albo też powstaje między nimi dość wąska szczelina.

c)      Samogłoski tworzą sylaby (same lub wespół ze spółgłoskami, np. o-ko, na-u-ka), natomiast same spółgłoski nie tworzą w języku polskim sylab.

Poza tym wszystkie samogłoski są dźwięczne, a wśród spółgłosek występują zarówno dźwięczne, jak i bezdźwięczne.

Charakterystyka spółgłosek

Cechy spółgłosek określamy, biorąc pod uwagę następujące czynniki:

a)      zachowanie się wiązadeł głosowych;

b)      położenie podniebienia miękkiego;

c)      stopień zbliżenia narządów mowy w czasie artykulacji;

d)      miejsce artykulacji w jamie ustnej.

W czasie artykulacji niektórych spółgłosek powietrze wydychane z płuc przeciska się w jamie ustnej przez szczelinę, powstałą wskutek zbliżenia się dolnej wargi do górnych zębów albo języka do górnych zębów, do dziąseł lub też do podniebienia, i nieprzerwanie wydostaje się na zewnątrz. Spółgłoski powstałe w takich warunkach nazywamy szczelinowymi. Należą do nich spółgłoski: w, w', f, f, z, s, ż, sz, ź, ś, ch, ch'.

W czasie artykulacji innych spółgłosek narządy mowy w jamie ustnej (np. wargi, przód języka i zęby górne lub dziąsła, środek języka i podniebienie twarde) zwierają się na moment, po czym następuje nagłe ich rozwarcie. Wtedy powietrze, którego ciśnienie w jamie ustnej w momencie zwarcia znacznie wzrosło, w sposób wybuchowy wydostaje się na zewnątrz. Takie spółgłoski nazywamy zwartymi lub ściślej — zwarto--wybuchowymi. Należą do nich spółgłoski b, b', p, p', d, t, g, g', k, k'.

Trzecią grupę spółgłosek ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy w jamie ustnej stanowią takie spółgłoski, w czasie artykulacji których bezpośrednio po krótkotrwałym zwarciu narządów mowy tworzy się w tym samym miejscu szczelina i przez nią wydostaje się powietrze. Nazywamy ją dlatego spółgłoskami zwarto-szczelinowymi. Należą do nich spółgłoski: dz, c, dż, cz, dż, ć.

Jest wreszcie grupa spółgłosek, przy których artykulacji występuje połączenie zwarcia z otwarciem. Takie spółgłoski nazywamy półotwar-

12

tymi (spółotwartymi). Należą do nich spółgłoski: /, /, /', r, m, m', n, ń.

Zwarcie lub szczelina powstające w czasie wymawiania spółgłosek występują w różnych miejscach. Na przykład przy wymawianiu spółgłosek b, p, m zwierają się na moment wargi. Spółgłoski te nazywamy wargowymi lub dwuwargowymi: b, b', p, p', m, m'.

Przy wymawianiu spółgłosek w, w', f, f tworzy się szczelina między górnymi zębami i dolną wargą. Są to spółgłoski wargowo-zębowe.

Artykulacja większości spółgłosek charakteryzuje się zwarciem lub szczeliną albo też zwarciem przechodzącym w szczelinę między różnymi częściami języka a zębami, dziąsłami, podniebieniem twardym lub miękkim. W związku z tym wyróżniamy spółgłoski:

przedniojęzykowo-zębowe: ł, n, d, t, z, s, dz, c

przedniojęzykowo-dziąsłowe: l, l', r, ż, sz, dż, cz

środkowojęzykowe: ń, ź, ś, dż, ć, g', k', ch'

tylnojęzykowe: g, k, ch.

Spółgłoski, przy których wymawianiu środkowa część języka zbliża się do podniebienia twardego lub przez moment zwiera się z nim, nazywamy umownie spółgłoskami miękkimi (ni, F, b', p', w', f, ń, ź, ś, dź, ć, g', k', ch'). Pozostałe spółgłoski nazywamy twardymi.

Charakterystyka samogłosek

Cechami artykulacyjnymi samogłosek, dzięki którym rozróżniamy je i rozpoznajemy, są:

1)      położenie języka w jamie ustnej,

2)      układ warg,

3)      położenie podniebienia miękkiego.

Przy artykulacji samogłosek język wykonuje ruchy w kierunku poziomym i pionowym, zajmując pozycję właściwą dla danej samogłoski. Jeśli chodzi o ruch poziomy, język może przesuwać się do przodu lub do tyłu. Do samogłosek o przednim położeniu języka zaliczamy: i, y, e, ę, do samogłosek o tylnym położeniu języka — o, ą, u. Pozycję środkową (z lekkim odchyleniem do tyłu) zajmuje język przy wymawianiu samogłoski a.

Jeśli chodzi o ruch pionowy, język może wznosić się w większym lub mniejszym stopniu ku podniebieniu twardemu albo miękkiemu. W związku z tym rozróżniamy samogłoski wysokie: i, y (przednie),

13

u (tylna), średnie, o nieco szerszym kanale: e, ę (przednie), o, ą (tylne) oraz niską a.

Obserwując ruchy warg przy wymawianiu samogłosek, możemy stwierdzić, że wargi bądź to wysuwają się do przodu i zaokrąglają, bądź też wydłużają się w linii poziomej i przyjmują pozycję płaską. Do samogłosek o płaskim układzie warg należą: /', y, e, ę, do samogłosek o układzie okrągłym: o, ą, u. Samogłoska a ma układ warg pośredni między samogłoskami okrągłymi a płaskimi.

Układ warg przy artykulacji poszczególnych samogłosek wiąże się z położeniem języka. Mianowicie samogłoski przednie są płaskie, tylne zaś — okrągłe.

Ze względu na położenie podniebienia miękkiego samogłoski, podobnie jak spółgłoski, dzielimy na ustne i nosowe. Do samogłosek ustnych, przy których wymawianiu powietrze przechodzi tylko przez jamę ustną, zaliczamy e, a, i, y, o, u. Do samogłosek nosowych, wymawianych przy opuszczonym podniebieniu miękkim, a więc mających obok ustnego także rezonans nosowy, zaliczamy ę, ą.

Sylaba

Wymawiane wyrazy dzielą się na takty zwane sylabami.

Ośrodkiem sylaby jest samogłoska, która może ją tworzyć sama lub wespół ze spółgłoskami, np. u-li-ca, bu-dy-nek, ma-te-ma-ty-ka.

Akcent wyrazowy

Słuchając wypowiedzi, możemy stwierdzić, że niektóre sylaby wymawiane są z większą siłą wydechu. Takie wyróżnione sylaby w wyrazie nazywamy akcentem wyrazowym.

W języku polskim akcent jest stały pod względem pozycji w wyrazie i zasadniczo pada na sylabę przedostatnią, np. szko-la, u-czel-nia.

Istnieją wyjątki od akcentowania wyrazów na 2. sylabie od końca. Akcent na 3. sylabie od końca mają następujące wyrazy i formy wyrazowe:

a)      niektóre wyrazy zapożyczone, zwłaszcza zakończone na -yka, -ika, np. fizyka, gramatyka, botanika, technikum;

b)      formy czasowników czasu przeszłego w 1. i 2. osobie liczby mnogiej oraz formy trybu przypuszczającego w liczbie pojedynczej, np. czytaliśmy, zrobiłyśmy, czytałbym, zrobiłaby.

14